Morgunblaðið - 27.07.2013, Blaðsíða 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. JÚLÍ 2013
Ídaglegu tali hafa menn löngum gripið til orðalags úr Biblíunni eða vís-að beint og óbeint í efni hennar. Samband okkar við þessa uppsprettumá ekki rofna. Kennarar hafi það í huga. Í umræðu um einelti, upp-nefni og refsingu mætti t.d. leggja út af eftirfarandi frásögn úr II.
Konungabók (2,23-24) sem víti til varnaðar. Þarna segir af Elísa spámanni
sem var Guði þóknanlegur: „Og er Elísa gekk upp veginn gengu smásveinar
út úr borginni, hæddu hann og kölluðu til hans: Kom hingað, skalli, kom
hingað, skalli! Sneri hann sér þá við, og er hann sá þá formælti hann þeim í
nafni Drottins. Þá komu tvær birnur út úr skóginum og rifu í sundur fjörutíu
og tvö af börnunum.“ (Flettið upp á prophet elisha á Google til að sjá hvernig
myndlistarmenn hafa unnið úr sögnum af þessum sköllótta guðsmanni.)
Meira um hefðina: Mér finnst ekki
gaman að hlusta á illa kveðnar lausa-
vísur, t.d. í afmælisveislu þar sem lofi
er hlaðið á afmælisbarnið. Ef menn
vilja yrkja ferskeytlu á annað borð
verða þeir að þekkja reglurnar. Sama
á við um annan kveðskap þar sem
strangar reglur gilda. Mér brá í brún
þegar ég sá í útbreiddu blaði „Alþingislimrur“ sem engan veginn standast
þær kröfur sem limran gerir. Höfundurinn hefði þurft að kynna sér þessa
kveðskapargrein. En nú er ég farinn að nöldra, ég tala nú ekki um ef ég bæti
við því sem presturinn sagði í útvarpsmessu: „…eftir hátíð heilagrar þrenn-
ingu.“ Hér stendur þrenning í eignarfalli. Þetta þarf því að vera: „…eftir há-
tíð heilagrar þrenningar.“ Presturinn bilaði í beygingu eins af lykilorðum
kristninnar. Við fyrirgefum honum auðvitað; eignarfallsmynd kvenkynsorða
sem enda á -ing á nefnilega í vök að verjast: Prófið t.d., góðir lesendur, að
spyrja börnin hvernig orðið drottning sé í eignarfalli eintölu með greini
(Svar: drottningarinnar, ekki drottningunnar).
Margir góðir menn hringja og ræða við mig um hugstæð málfarsefni. Ég
þakka þeim hér með velvilja og hvatningu. Þetta er fólk á öllum aldri, flestir
að vísu komnir af léttasta skeiði. En þeir eru mikilvægir máluppalendur.
Einn þessara símavina er Halldór Þorsteinsson, 92 ára, einstakur smekk-
maður á íslenskt mál. Hann fræddi mig m.a. um merkingu borgarheitanna
Oxford og Frankfurt: uxavað og Frankavað; ford og furt merkja það sama.
Þéttbýli myndaðist við vaðið á ánni. Halldór Þorsteinsson hefur áður í mín
eyru lagt til orðin spakvitringur og nostrari um Besserwisser og perfeksjón-
ista.
Öll umræða um málfar verður einföld og skemmtileg ef við beitum hug-
tökum af nákvæmni. Ég fór í lyfjaverslun um daginn og heyrði apótekarann
segja við viðskiptavin: „Þú átt skammt eftir.“ Maðurinn varð skelfingu lost-
inn en áttaði sig þó fljótt: Orðið skammt var nafnorð í þolfalli í máli lyfsalans
(lyfjaskammtur), ekki lýsingarorðið skammur í hvorugkyni eintölu.
„Þú átt skammt eftir“
Tungutak
Baldur Hafstað
bhafstad@hi.is
Morgunblaðið/Eggert
Stórir hópar fólks bíða með eftirvæntingu eftiraðgerðum ríkisstjórnarinnar vegna skulda-vanda heimilanna. Þingsályktun sú, sem sam-þykkt var á Alþingi, gefur til kynna að hverju
er stefnt en æskilegt hefði verið að ríkisstjórnin hefði
strax í upphafi gripið til einhverra aðgerða en ekki bara
orða til að sýna að henni væri full alvara.
Þótt engin tilvik séu nákvæmlega eins er þó ljóst að
áður hefur komið upp mikill skuldavandi heimila í öðr-
um löndum, sem hefur fyrst og fremst markast af því,
að almennir borgarar hafa unnvörpum misst heimili sín,
eins og hefur gerzt hér.
Það er forvitnilegt og kannski lærdómsríkt að átta sig
á, að slíkur vandi kom upp í Bandaríkjunum í kreppunni
miklu upp úr 1930. Þá missti mikill fjöldi fólks heimili
sínu, þegar atvinnuleysi magnaðist og fasteignaverð
hrundi. Franklin Delano Roosevelt, sem kjörinn var for-
seti Bandaríkjanna haustið 1932, greip til róttækra ráð-
stafana á fyrstu 100 dögum ríkisstjórnar sinnar snemma
árs 1933 og eitt af því sem hann tókst á við var skulda-
vandi milljóna fjölskyldna víðs vegar um Bandaríkin,
sem misstu bæði vinnu og heimili eða
voru að því komin að missa þau.
Roosevelt setti upp stofnun sem á
ensku nefndist Home Owner’s Loan
Corporation eða Lánafélag heim-
ilanna. Í nýrri bók um fjármála-
kreppu síðustu ára í Bandaríkjunum
dregur höfundurinn Alan S. Blinder,
prófessor við Princeton-háskóla,
þessar aðgerðir Roosevelts fram í
dagsljósið og segir að þær hafi verið
árangursríkar í að snúa þeirri þróun við að bankar yf-
irtækju fasteignir fólks. Blinder telur að þá hafi betur til
tekizt í þeim efnum en á undanförnum árum vestan hafs
og segir að vandinn hefði orðið minni nú ef gripið hefði
verið til áþekkra ráðstafana og Roosevelt gerði á þeim
tíma.
Alan S. Blinder var einn af efnahagsráðgjöfum Bills
Clintons og einn helzti ráðamaður í Seðlabanka Banda-
ríkjanna um skeið á þeim árum. Sú bók sem hér er vitn-
að til heitir After the music stopped og kom út í janúar á
þessu ári.
Þessi stofnun (HOLC) tók til starfa í júní 1933 sem
opinbert fyrirtæki með eitt markmið: að hjálpa fjöl-
skyldum í erfiðleikum með því að breyta veðlánum sem
þær gátu ekki ráðið við í veðlán sem þær gætu staðið
undir. Þetta hafi félagið gert með því að kaupa veðlánin
af bönkum sem flestir hafi verið mjög ánægðir með að
skipta á þeim og ríkisskuldabréfum sem þeir gátu verið
vissir um að yrðu greidd. Síðan hafi félagið gefið út ný
veðlán til viðkomandi fjölskyldna.
Alan J. Blinder segir að félagið hafi verið fjármagnað,
annars vegar með lántöku á markaði og hins vegar með
lánum frá fjármálaráðuneytinu. Innan þriggja ára hefði
félagið verið búið að veita yfir eina milljón nýrra veð-
lána, sem flest hefðu verið til 15 ára með föstum vöxtum.
(Aðrar heimildir segja að lánin hafi verið til 20-25 ára).
Með þessum hætti hafi nær eitt af hverjum tíu heimilum
vestan hafs utan sveitanna verið veðsett alríkisstjórn-
inni, sem hann segir að mundi jafngilda 7,5 milljónum
heimila í dag. Heildarlánveitingar HOLC hafi numið 3,5
milljörðum dollara, sem hafi verið gífurleg upphæð á
þeim tíma og jafngilt um 5% af vergri landsframleiðslu.
Sambærileg upphæð nú væri um 800 milljarðar dollara.
Þar sem um hafi verið að ræða ríkisstofnun sem hafi
haft samfélagsleg markmið en ekki snúizt um hagnað
hafi stofnunin verið þægilegur kaupandi og umburðar-
lyndur lánveitandi. Stofnunin hafi boðið bönkum við-
unandi kjör og reynt að halda lántakendum á réttum kili
með ráðleggingum og aðstoð við gerð fjárhagsáætlana
fyrir heimilin. Um 20% lántakenda hafi samt sem áður
ekki getað staðið við gerða samninga
en sá kostnaður hafi ekki lent á
skattgreiðendum. Þegar HOLC
hætti starfsemi sinni árið 1951 hafði
starfsemi stofnunarinnar skilað lítils-
háttar hagnaði.
Alan J. Blinder kveðst hafa lagt til
í grein í New York Times í febrúar
2008 að sambærileg stofnun yrði sett
upp sem mundi taka að sér að endur-
fjármagna 1-2 milljónir heimila vest-
an hafs og að kostnaður yrði á milli 200 og 400 millj-
arðar dollara. Fleiri hagfræðingar hafi tekið undir þá
tillögu og einn öldungadeildarþingmaður. Hann kveðst
hafa setið fund með leiðtogum demókrata í full-
trúadeildinni nokkrum dögum eftir birtingu grein-
arinnar. Þar hafi hugmyndir hans komið til tals en verið
afgreiddar sem alltof kostnaðarsamar. En skömmu síð-
ar hafi Martin Feldstein, sem eitt sinn var helzti ráð-
gjafi Ronalds Reagans í efnahagsmálum, sett fram efn-
islega áþekkar tillögur þess efnis, að alríkisstjórnin tæki
að sér að lána fjölskyldum sem svaraði til 20% af veð-
skuldum þeirra með lágum vöxtum. Fleiri hafi fylgt í
kjölfarið með svipaðar tillögur bæði úr röðum demó-
krata og repúblikana.
Þetta sögulega dæmi sýnir að það er hægt að finna
leiðir og það er hægt að ná árangri. Þeir sem halda því
fram fyrirfram að það sé ekki hægt ættu að kynna sér
þá sögu sem hér hefur verið rakin í stórum dráttum.
PS: Í framhaldi af grein minni hér á þessum vettvangi
fyrir viku sendi Ingimar Einarsson, félags- og stjórn-
málafræðingur hjá Reykjavíkurakademíunni, mér nýrri
tölur en ég notaði í þeirri grein um hlutfall kostnaðar
við heilbrigðiskerfið af vergri landsframleiðslu. Á árinu
2011 fór það í 9% úr 9,3% og árið 2012 var það komið í
8,9% skv. nýjum tölum Hagstofu Íslands. Þetta eru
ískyggilegar tölur.
Starfsemi Home Owner’s
Loan Corporation sneri
við skuldavanda heimila
í Bandaríkjunum í
kreppunni miklu
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Þegar Roosevelt tókst á við
skuldavanda heimila 1933
Undanfarið hef ég verið að lesa er-lendar bækur um bankahrunið
íslenska 2008. Ein þeirra heitir „Melt-
down Iceland“ og er eftir Roger Bo-
yes, fréttaritara Lundúnablaðsins
Times í Berlín. Þótt hún sé skemmti-
leg aflestrar, er hún afar óáreiðanleg,
full af kjaftasögum, sumum til-
hæfulausum, en flytur einnig ýmsar
hæpnar kenningar. Ein er, að „kol-
krabbinn“ hafi í samráði við „fjöl-
skyldurnar fjórtán“ löngum stjórnað
íslensku atvinnulífi. Ég hef áður bent
á, að „fjölskyldurnar fjórtán“ er blaða-
mannamál, sem notað var um helstu
landeigendur í El Salvador, en um-
dæmi þess lands eru fjórtán. Fyrst
var það heimfært upp á Ísland, svo að
ég hafi séð, 1987.
Kolkrabbinn er líka gamalt og út-
slitið vígorð. Það var oft notað í
Bandaríkjunum fram undir 1900 um
einokunarkapítalisma. Bandaríski rit-
höfundurinn Frank Norris skrifaði
jafnvel skáldsögu undir hinu enska
heiti, Octopus, árið 1901, um átök
bænda og járnbrautareigenda. Fyrsta
dæmið um staðfærslu þessa hugtaks,
sem ég hef rekist á, er í kvikmynda-
gagnrýni í Þjóðviljanum 8. desember
1949: „Þá var kolkrabbinn í íslensku
stjórnmála- og atvinnulífi, Thorsætt-
in, ekki farinn að teygja arma sína yfir
höfin til þess að þrýsta hendur verka-
lýðsböðla eins og Francos.“ Orðið var
nokkrum sinnum notað næstu áratug-
ina, ýmist til að tákna ofvöxt ríkisins,
sem teygði anga sína í allar áttir, eða
veldi Sjálfstæðisflokksins á vettvangi
stjórnmálanna. Kolkrabbi í yfirfærðri
merkingu kemur líka fyrir í skáldlegri
heimsádeilu frá 1957, Jónsmessunæt-
urmartröð á Fjallinu helga, eftir Loft
Guðmundsson, blaðamann, rithöfund
og hagyrðing.
Árin 1986-1987 sýndi Sjónvarpið
þrjá leikna framhaldsþætti um
ítölsku mafíuna, og nefndust þeir
„Kolkrabbinn“. Þaðan hefur Friðrik
Þór Guðmundsson blaðamaður senni-
lega haft líkinguna, þegar hann skrif-
aði fréttaskýringuna „Kolkrabbinn á
gullkistunni“ í Pressuna 2. september
1988, en hún var um Íslenska að-
alverktaka. Í mars 1990 birtist síðan
fréttaskýring eftir blaðamennina
Óskar Guðmundsson og Pál Vil-
hjálmsson í tímaritinu Þjóðlífi, „Kol-
krabbi eða kjölfesta. Íslenska fyr-
irtækjaveldið. Átök og ítök.“ En
þjóðþekkt varð hugtakið þó ekki, fyrr
en Örnólfur Árnason rithöfundur gaf
út metsölubókina Á slóð kolkrabbans
haustið 1991. Þar hélt hann því fram,
að fámennur hópur kaupsýslumanna
réði íslensku atvinnulífi og sæti yfir
hlut annarra, og væri Halldór H.
Jónsson húsateiknari helsti forvíg-
ismaður hans. Gagnrýnendur sögðu,
að Örnólfur gerði of mikið úr einum
hópi á kostnað annarra, til dæmis
þeirra kaupsýslumanna, sem ótengd-
ir væru vinahópi Halldórs H. Jóns-
sonar, að ógleymdri samvinnuhreyf-
ingunni, sem var mjög öflug á Íslandi
allt frá 1920 til 1990. En hvað sem öll-
um ýkjum líður, hvarf þessi „kol-
krabbi“ úr sögunni á síðasta áratug
tuttugustu aldar, þótt hann gangi nú
aftur í bók Boyes.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Hver var kolkrabbinn?