Morgunblaðið - Sunnudagur - 27.10.2013, Blaðsíða 13

Hér er gripið niður í lista yfir heimilisfólk á bæ í Hafnahreppi í Gullbringusýslu. Þar býr
meðal annarra stúlkubarnið Birgiet Eyjólfsdóttur, 6 ára „á hvorki föður nje móður á lífi, var
fjögra ára gamalt, þá það að austan úr Skaftafellssýslu kom með sínum foreldrum.“
Ómagar Í Syðri-Reykjadal í Borgarfjarðarsýslu. Neðst við upptalninguna er þessi athugasemd
hreppstjóra: „Hjer að auki eru þessir fátækir fjölskyldumenn hjer innanhrepps, hverra börnum
eru árlega tíundir lagðar, niður sett og umflutt eftir því oss framast tækilegt sýnist, svo þeirra
vanefnaðir foreldrar því heldur við sínar heimlishýrur lafað geti, svo ei þeir með þeim aldeilis út
á sveitina komist. [...] Öll þessi samantalin 19 börn eru ei fær til að þjóna eður gagnsemi að
gera, svo sjer til matar unnið geti, þó nokkur af þeim nær af ómaga aldrei komin sjeu.“
Þurfamenn /
ómagar 1703
Ómagar 14,3%
Bændur sem nutu
framfærslustyrks 1,2%
Alls 15,5% landsmanna (7.800)
Íslendingar 60 ára og eldri
1703 2013
1 Íslendingur eldri en 100 ára: 42 Íslendingar eldri en 100 ára:
7,4%
18,1%
1703 - Mannfjöldi eftir hjúskaparstétt og kyni
60.000
50.000
40.000
30.000
20.000
10.000
0
Ógift fólk 0-14 ára Ógift fólk 15 ára og eldri Gift fólk Áður gift
50.358
22.867
27.491
Alls Karlar Konur
36.396
13.440
22.956
9.945
6.530 6.910
13.011
11.666
5.833
5.833
2.296
16.475
559
19.921
1.737
Konur eru töluvert fleiri en karlar árið 1703. Aðeins voru 832 karlar
á móti hverjum 1.000 konum. Skýringin er meðal annars sú að karl-
menn dóu frekar vegna slysa, einkum við sjósókn. Veturinn 1700 fór-
ust 400 manns í sjóskaða.
Í manntalinu má lesa að ekki vissu allir hversu gamlir þeir voru eða
hversu gömul börnin á bænum voru sem voru niðursetningar. Sumir
vildu ekki gefa upp aldur sinn. Heimild: Hagskinna.
Hlutfall þurfamanna í manntalinu
1703 var mun hærra en í síðari
manntölum. Má skýra þann mun
með harðindunum í lok 17. aldar.
Teiknaðir handleggir eru velþekktir úr miðaldahandritum og eru notaðir til áherslu og ábend-
inga. Þar sem áherslan í manntalinu var á að taka saman upplýsingar um þurfamenn hefur skrif-
arinn bent sérstaklega á það sem þeim viðkom. „Þessir 4 menn þiggja sveitastyrk.“
Ómagar á Skógarströnd eru þarna á meðal annarra Þorsteinn Hauksson, 84 ára karar-
ómagi, Sesselja Björnsdóttir, 58 ára, sjónlítil, örvasa. Árni Sigurðsson, 78 ára, er örvasa og
uppgefinn. Málfríður Jónsdóttir, 32 ára, er málhölt og ólagvirk, 32 ára. Guðrún Jónsdóttir
er öldungis sjónaus. Jón Oddason, 12 ára, er heilbrigður, málhaltur, ekki með fullu viti.
27.10. 2013 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13
Skrásetjarar manntalsins skráðu ekki allir
hjá sér heilsufar fólks en þegar það var
gert voru ýmiss konar orð notuð til lýs-
ingar – fólk var karlægt, kreppt, uppgefið,
jafnvel aumingjar.
 Algengast var að skrifarar punkt-
uðu hjá sér að karlmaður eða kona hafi
verið vanheil ef bágbornu heilsuástandi
er lýst. Þannig voru 350 karlmenn „van-
heilir“ og 38 konur. Oft var nefnt að börn
væru veik. 198 stúlkur voru sagðar veikar
árið 1703 og 167 drengir.
eru sagðir holdsveikir eða „spítelskir.“
Hér eru fleiri lýsingar:
„Visinn og bæklaður ómagi“ 27 ára
karl.
„Veikur af áfallandi sárablettum“ 17
ára karl
„Nokkuð sturluð“ 56 ára kona
„Baglaður til læranna“ 10 ára drengur
„Veik árið í kring“ 29 ára kona
„Vesaldarskepna“ 20 ára kona
„Arlakaskepna orðin að eigin sögn“ 48
ára kona
og meðal annars Þorbjörg Guðmunds-
dóttir – „vanfær af óþrifum“.
 Um ómaga í Romshvalaneshreppi í
Gullbringusýslu: „Þessir allir framanskrif-
aðir ómagar […] eru bæði veikir og van-
burða, flest af þeim varla flutningsfært
bæja á milli, sumt aldeilis karlægt, óhreyf-
andi.“
Síra Magnús Þorvarðsson, 33 ára, í
Andakílshreppi í Borgarfjarðarsýslu, er
sagður „hugveikur, karlægur, kreptur.“
Um þrjátíu einstaklingar í manntalinu
 Af sérstökum heilsufarslýsingum er
þessar meðal annars að finna í manntal-
inu:
„Á Gróttu í Seltjarnarneshrepp bjuggu
hjón með þrjú börn, húsmanni og vinnu-
fólki en auk þess var þar Þorbjörg Eyjólfs-
dóttir og sagði hreppstjóri að hún væri
„uppgefinn niðursetningur.“
 Ekki langt þar frá, á bænum Sel-
tjarnarnesi bjó svo sýslumaður ásamt
fleiru fínu fólki, svo sem fálkafangara
sýslumanns. Þá bjuggu þar niðursetningar
Heilsufarslýsingar í manntalinu