Morgunblaðið - Sunnudagur - 26.01.2014, Blaðsíða 12

un á höfundinum hefur lengi tíðkast
og því sem hann er að reyna að
segja eða lýsa. En hvað end-
urspeglar fólk og samfélagshópa
eins vel og brandarar, orðrómar og
flökkusagnir?“
Hún segir unglinga hafa sér-
stakan áhuga á að læra um brand-
ara og flökkusagnir enda samsami
þeir sig gjarnan við efni af því tagi.
„Þeir tengja það við sína stöðu í
samfélaginu. Þeir eru á jaðrinum og
upplifa sig oft skör lægra en full-
orðna fólkið. Þeir fara því ósjaldan
á flug þegar þeir finna þjóð-
fræðaefni sem hefur snertifleti við
þeirra eigið líf, ekki síst þegar þeir
geta notað það til að tjá sig um eig-
in stöðu. Brandarar virka til dæmis
oft vel þegar lýsa þarf áhyggjum.
Það hentar sumum betur að tala um
áhyggjur undir rós. Tjá sig óbeint.“
Bryndís hefur sérstaklega rann-
sakað brandara sem gengið hafa
fólks á milli hér á landi síðustu tíu
árin og greint þá út frá hópum,
körlum, konum og svo framvegis.
Efnið er oftar en ekki komið að ut-
an en aðlagað íslenskum aðstæðum.
Hún segir niðurstöður sínar sam-
bærilegar við erlendar rannsóknir
sem hún hefur kynnt sér.
Sögurnar í sögunni
Sögur og frásagnir hafa löngum
verið Bryndísi hugleiknar og því
blasti við að hún ritaði sig inn í
sagnfræði í Háskóla Íslands að
loknu stúdentsprófi. Til að byrja
með fann hún sig vel í náminu en að
S
ú var tíðin að þjóðfræði
þótti undarlegt áhuga-
mál fámenns hóps sem
snerist aðallega um álfa,
huldufólk, drauga og
ásatrú. Þetta hefur breyst. Það er
ekki bara áhuginn sem hefur aukist,
viðfangsefnin eru líka önnur en áð-
ur. Þjóðfræði er orðin viðurkennt
svið innan háskólasamfélagsins og
snýst um miklu meira en bara ís-
lenska þjóðmenningu. Í því ljósi er
líklega við hæfi að fyrir framan mig
sitji ekki roskinn rykfallinn karl
heldur ung og orkumikil kona,
Bryndís Björgvinsdóttir. Hún er
þjóðfræðingur.
Helsta áhugasvið Bryndísar ligg-
ur býsna fjarri álfum og huldufólki.
„Ég hef sérhæft mig í samtím-
anum,“ segir hún. „Það er hvers-
dagslega borgarmenningin sem
heillar mig mest. Menning sem okk-
ur finnst oft vera ómerkileg, svo
sem brandarar og flökkusagnir.
Efni af því tagi hefur ekki mikið
verið notað sem heimild gegnum
tíðina en ég geri það – óhikað.
Brandarar og flökkusagnir segja
nefnilega býsna margt um fólk, lýsa
til dæmis oft ótta sem fólk á ekki
auðvelt með að láta í ljósi með öðr-
um hætti.“
Hún útskýrir þetta nánar.
„Brandarar og flökkusagnir end-
urspegla hugmyndir sem annars eru
bældar niður eða ritskoðaðar. Þetta
efni er oftar en ekki hneykslanlegt
og í því birtist kvenfyrirlitning, kyn-
þáttafordómar og ýmislegt fleira
sem alla jafna er ekki vel séð í sam-
félaginu.“
Þetta hefur ekki verið mikið
skoðað hér heima til þessa en þjóð-
fræðingar hafa lengi safnað efni af
þessu tagi erlendis, til dæmis í
Bandaríkjunum, þar sem rannsóknir
á bröndurum og flökkusögnum ná
þrjá til fjóra áratugi aftur í tímann.
Drengurinn er sonur minn
Bryndís leggur fyrir mig gátu:
„Faðir og sonur lenda í alvarlegu
bílslysi. Faðirinn deyr en sonurinn
er fluttur mikið slasaður á spítala.
Hann er drifinn beint í aðgerð en
skurðlæknirinn fórnar höndum og
kveðst ekki geta framkvæmt að-
gerðina, drengurinn sé sonur sinn.
Hvernig má það vera?“
Bryndís horfir í augun á mér.
Bíður eftir svari.
Drengurinn á tvo feður eða hefur
verið rangfeðraður, hugsa ég með
mér.
Það er ekki rétt.
„Skurðlæknirinn er kona,“ segir
Bryndís og glottir. Les mig eins og
opna bók. Það datt mér ekki í hug.
Skammast mín.
„Það er ekkert til að skammast
sín fyrir,“ segir Bryndís hughreyst-
andi áður en ég síg niður fyrir borð-
brúnina. „Mjög margir myndu svara
þessu með sama hætti. Við hugsum
oft í staðalmyndum og á svart/
hvítan máta. Í þessu tilviki sjáum
við bara fyrir okkur karlmann í
hvítum sloppi.“
Svona má nota þjóðfræðina til að
skoða hvernig við hugsum – um
konur, litaða, samkynhneigða, út-
lendinga og þar fram eftir götunum.
Bryndís tekur annað dæmi: „Af
hverju eru konur með fætur?“ Mig
rekur í vörðurnar.
„Svo þær standi ekki á gati.“
Einmitt.
Brandarinn karllægt form
Bryndís tekur þetta sem dæmi um
birtingarmynd kvenna í efni af
þessu tagi. „Konur koma mun
sjaldnar fyrir í bröndurum en karl-
ar. Þeir eru iðulega hugsaðir út frá
körlum. Það er helst ef það hefur
sérstaka þýðingu fyrir uppbyggingu
brandarans og að hann gangi upp
að kona komi við sögu. Þá er höfð í
honum móðir, gleðikona eða líkams-
partar sem aðeins konur hafa, þá
helst brjóst eða píka og gátuformið
ósjaldan notað.“
Enn leggur Bryndís fyrir mig
gátu: „Hvað þarf marga svertingja
til að skúra handboltavöll?“
Nú fellur mér allur ketill í eld.
Þori ekki að svara. Þori ekki að
hugsa. Það geta ekki blundað í mér
kynþáttafordómar. Ég finn kaldan
svitann brjótast fram. Hugsa um
æskuvin minn, Kunta Kinte, og bið
hann auðmjúklega að fyrirgefa mér.
„Engan,“ segir Bryndís þegar
hún sér varirnar á mér herpast
saman. „Það er kvenmannsverk.“
Ég er svo aldeilis ...
„Annars er þessi brandari órök-
réttur,“ heldur Bryndís áfram.
„Hann gerir ekki ráð fyrir því að til
séu svartar konur. Þegar sagt er
kvenmannsverk sjáum við bara fyrir
okkur hvítar konur.“
Nú er heilinn í mér kominn á yf-
irsnúning. Þarf ég að endurskoða
alla mín tilvist frá grunni?
En Bryndís hefur sannað mál
sitt. Brandaraformið er gott innlegg
í umræðu um kvenfyrirlitningu, ras-
isma og sitthvað fleira sem við alla
jafna höfum skömm á. „Mín trú er
sú að fátt sé betur til þess fallið að
gera þessa umræðu heiðarlegri,“
segir Bryndís.
Ekki nægilega merkilegt?
Bryndís finnur fyrir vaxandi áhuga
á rannsóknum af þessu tagi hér á
landi en segir þær á sama tíma fara
kannski örlítið í taugarnar á sum-
um, ekki síst ef nýta á efnið sem
heimildir. „Einhverjum þykir þetta
efni ekki nægilega merkilegt til að
nota megi það sem greiningartæki.
Hvað þá sem fræði eða til listsköp-
unar. Skýringin gæti legið í ákveð-
inni stéttafyrirlitningu. Þetta efni er
alþýðuhefð og eflaust hefur Jón
Árnason orðið fyrir barðinu á sams-
konar fordómum þegar hann fór um
landið og safnaði þjóðsögunum – bá-
biljum og kellingabókum, eins og
sagt var. Það vinnur líka gegn
þessu efni að það er enginn höf-
undur á bak við það. Enginn reffi-
legur karl eins og Halldór Laxness
á bakvið okkar þekktustu nútíma-
bókmenntir. Enginn ber ábyrgð á
þessu efni. Það dregur líklegast úr
vægi efnisins í huga margra. Dýrk-
því kom að hún áttaði sig á því að
hinar stóru línur voru ekki fyrir
hana. „Mér fór að þykja stórsagan
leiðinleg, langaði miklu frekar að
skoða litlu sögurnar. Sögurnar í
sögunni. Þær segja oft meira um
samfélagið og menninguna á hverj-
um tíma,“ útskýrir Bryndís.
Hún tekur heimsstyrjöldina síðari
sem dæmi. Sagnfræðin fjalli mikið
um heildir, svo sem hversu margir
voru ofsóttir og útrýmt af nasistum.
„Í stað þess að gleyma mér í töl-
fræðinni langaði mig að skoða per-
sónulegu sögurnar. Fólkið á bak við
tölurnar. Gyðingana, sígaunana,
hommana og alla hina sem týndu
lífi. Hver er þeirra saga?“
Þetta varð til þess að Bryndís
skellti sér í tíma í þjóðfræði og eftir
það varð ekki aftur snúið. Hún hafði
fundið sitt svið. „Það eru litlu hvers-
dagslegu sögurnar sem við höfum
tilhneigingu til að afgreiða sem
ómerkilegar eða ómarktækar. En
þær geta einnig sagt okkur svo
margt um okkur sjálf, hvernig það
er að vera manneskja og tilheyra
samfélagi.“
Eftir að hafa lokið BA-prófi í
sagnfræði hóf Bryndís meistaranám
í þjóðfræði á þessum forsendum.
Ekki voru margir í því námi á þeim
tíma, rétt um tíu manns, en sá fjöldi
hefur líklega þrefaldast síðan, að
sögn Bryndísar. Á örfáum árum.
Hún kann ekki einhlíta skýringu á
því en bendir á að þjóðfræðingar
hafi verið duglegir að halda faginu
að fólki á umliðnum árum. Það sé
Margt býr í
brandar-
anum
HVERS VEGNA ERU KONUR MEÐ FÆTUR OG HVAÐ ÞARF
MARGA SVERTINGJA TIL AÐ SKÚRA HANDBOLTAVÖLL?
ÞETTA ERU DÆMI UM BRANDARA Í GÁTUFORMI SEM
BRYNDÍS BJÖRGVINSDÓTTIR ÞJÓÐFRÆÐINGUR HEFUR
RANNSAKAÐ EN SÉRSVIÐ HENNAR INNAN FAGSINS ERU
BRANDARAR OG FLÖKKUSAGNIR. HÚN SEGIR ÞETTA EFNI
GETA SAGT BÝSNA MARGT UM FÓLK, ENDURSPEGLA TIL
DÆMIS OFT ÓTTA SEM FÓLK Á EKKI AUÐVELT MEÐ AÐ
LÁTA Í LJÓSI MEÐ ÖÐRUM HÆTTI.
Texti: Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is
Mynd: Ómar Óskarsson omar@mbl.is
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26.1. 2014