Morgunblaðið - Sunnudagur - 20.04.2014, Blaðsíða 52

Úttekt
52 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20.4. 2014
Öld frávikanna
PERSÓNULEIKARASKANIR NJÓTA Æ MEIRI VINSÆLDA Í SJÓNVARPI OG HLUTUR LEIK-
INNA KARAKTERA MEÐ FRÁVIK VERÐUR SÍFELLT STÆRRI Í VINSÆLUM ÞÁTTUM, AUST-
AN SEM VESTAN ATLANTSÁLA. FRÁVIKIÐ GETUR VERIÐ AF ÝMSUM TOGA, SVO SEM
ASPERGER-HEILKENNIÐ, TOURETTE-HEILKENNIÐ, GEÐHVÖRF OG SIÐBLINDA. ÆTLI
ÞESSI TÍSKA SÉ TIL ÞESS FALLIN AÐ AUKA SKILNING ALMENNINGS Á ÞESSUM KVILLUM?
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is
doktorar þessir búa að, við einhverfu og Asperger en
staðreyndin er sú að slíkt er afar sjaldgæft hjá fólki
á því rófi. Mögulega villir Raymond gamli Babbitt
um fyrir fólki. Sjálfur Regnmaðurinn sem gat talið
tannstöngla um leið og ílátið undan þeim skall á gólf-
inu.
Þriðji doktorinn sem sýnir ítrekað aspergerslega
hegðun er réttarlæknirinn Temperence Brennan í
bandarísku glæpaþáttunum Bones. „Bones“, eins og
hún er gjarnan kölluð, er afburðasnjöll í sínu starfi,
eins og Saga Norén, en á erfitt uppdráttar í mann-
legum samskiptum. Félagslegur áhugi hennar er af
skornum skammti og kaldhæðni er henni framandi.
Þá brýst hlýja hennar í garð sinna nánustu oft fram
með óvenjulegum hætti. Dæmigerður Asperger.
Blóðfælinn skurðlæknir
Annar læknir, Martin Ellingham, í breska gam-
andramanu Doc Martin á líka erfitt uppdráttar í
mannlegum samskiptum og kemur ósjaldan við kaun-
in á íbúum í fásinninu í Portwenn á Cornwallskaga.
Enn eitt Asperger-dæmið myndu margir segja.
Nema maðurinn sé bara svona mikill dóni að upplagi.
Þess utan er alltaf gaman að skurðlæknum með blóð-
fælni.
Annar geðvondur karakter í sjónvarpi er auðvitað
Georg Bjarnfreðarson, sem allir Íslendingar þekkja
úr Vakta-seríunum vinsælu. Ekki er ólíklegt að sá
ágæti og hámenntaði maður hafi verið á Asperger-
rófi.
Þess má til fróðleiks geta að Asperger-heilkennið
mun vera fimm til tíu sinnum algengara meðal karla
en kvenna.
Öfugt við Sögu og doktorana var lögmaðurinn eit-
ursnjalli Jerry Espenson í Boston sáluga Legal
greindur með Asperger-heilkennið. Óborganlegum
þáttum sem runnu sitt skeið fyrir nokkrum árum.
Ýmsum, sem til þekkja, þótti sú birtingarmynd þó
býsna ýkt og murrið og hoppið sem Espenson greip
gjarnan til ætti meira skylt við Tourette-heilkennið.
Er leið á Boston Legal fékk Espenson meira að
segja þau tíðindi að hann væri með Tourette. Asper-
gerinn var þó klárlega til staðar, eins og óöryggi og
þráhyggja Espensons vitnuðu um. Um tíma vann
hann bug á því öllu með þeim einfalda hætti að
stinga upp í sig sígarettu úr tré. Þá óð kappinn á
súðum, eins og ýtt hefði verið á takka.
Espenson var rómantískur að eðlisfari en þar sem
fötlun hans gerði honum svo að segja ómögulegt að
nálgast hitt kynið brá hann á það ráð að kaupa sér
uppblásna dúkku, í fullri stærð. Fór um tíma ekki út
úr húsi án hennar. Þegar einhver „pervert“ spurði
okkar mann út í kynlífið með þeirri uppblásnu brást
hann vondur við. Hann bæri alltof mikla virðingu fyr-
ir henni til að stunda slíkt athæfi. Og hananú!
Lækningarmáttur Poughkeepsie
Framleiðandi Boston Legal, David E. Kelley, virðist
raunar hafa sérstakt dálæti á Tourette en í öðru
lagadrama sem hann lét gera, Ally McBeal, kom við
sögu karakter, Melanie West, sem var með heil-
kennið á háu stigi. Hljóðaði í tíma og ótíma upp yfir
sig, ástmanni sínum, John „Kexinu“ Cage, til hrell-
ingar. Hann var viðkvæmur maður og taugaveikl-
aður, Kexið. Mögulega var hann þó frekar úr hófi
fram sérvitur en með Asperger. Ógleymanlegt hvern-
ig hann læknaði eigið stam, þegar það tróð sér fram,
með einu orði – „Poughkeepsie“.
Frávikin voru fleiri í Boston Legal. Þannig glímdi
aðalsöguhetjan, hinn ósigrandi lögmaður Denny
Crane, augljóslega við Alzheimers-sjúkdóminn. Hann
var þó aldrei nefndur á nafn, Crane var þvert á móti
sannfærður um að hann væri sýktur af kúariðu. Stór-
kostleg persóna Denny Crane og líklega sú merkasta
í gjörvallri sjónvarpssögunni.
Hann og Kunta Kinte.
F
áar persónur hafa heillað þessa þjóð jafn
rækilega í sjónvarpi á síðustu árum og
Saga Norén, rannsóknarlögreglukona í
Málmey, en af afrekum hennar er hermt í
hinum vinsælu spennuþáttum Brúnni.
Saga er sannkölluð hetja og töffari af Guðs náð. Fátt
bítur á henni enda ásetningurinn einlægur: Að koma
brotamönnum bak við lás og slá. Gildir þá einu hvort
hún er tengd þeim tilfinningalegum böndum eður ei.
Enginn vafi leikur á því að Saga er fær í sínu fagi,
séní myndu einhverjir segja. Hitt greinir hana þó frá
hetjum sem framfylgt hafa lögum og reglum á skján-
um gegnum árin, svo sem Derrick, Kojak og Hunter,
að þegar kemur að mannlegum samskiptum er Saga
gjörsamlega úti á túni. Það er ekki hennar svið.
Ýmsum þótti Frank gamli Columbo sérlundaður á
sinni tíð en hann kemst ekki með tærnar þar sem
Saga hefur hælana. Í þáttunum hefur ekki verið rætt
um greiningu á fráviki Sögu í samfélagi okkar mann-
anna, alltént ekki til þessa, en margir hafa gert því
skóna að hún sé með Asperger-heilkennið. Leik-
konan, Sofia Helin, hefur til að mynda viðurkennt að
hún hafi stúderað heilkennið vel og vandlega meðan
hún bjó sig undir hlutverkið.
Höfuðeinkenni Asperger-heilkennis er skortur á
hæfni til gagnkvæmra félagslegra samskipta. Ein-
staklingana virðist skorta það sem kalla mætti fé-
lagslegt innsæi. Þeir eiga erfitt með að skilja sam-
skipti sem ekki felast í orðum heldur svipbrigðum,
augnaráði, bendingum og líkamsstöðu. Það vefst
einnig fyrir þeim að setja sig í spor annarra og að
gefa öðrum hlutdeild í eigin tilfinningum. Þeim geng-
ur illa að eignast vini og sérstaða þeirra getur meðal
annars valdið því að þeir verði frekar en aðrir fyrir
stríðni, einelti og öðru neikvæðu viðmóti, að því er
fram kemur á Vísindavefnum.
Þröng og afmörkuð áhugasvið
Asperger-heilkennið er tengt einhverfu, sumir segja
vægari birtingarmynd hennar. Þeir sem greinast með
Asperger-heilkenni hafa eðlilega greind og eðlilega
tjáningargetu og það aðgreinir þá frá þeim sem
greinast með einhverfu. Þeir geta þó átt í erfiðleikum
með að mynda félagsleg tengsl og sýnt áráttukennda
hegðun, haft þröng og afmörkuð áhugasvið og haft
mikla þörf fyrir stöðugleika, líkt og einhverfir.
Saga Norén er ekki ein á báti í sjónvarpi þessi
misserin, ýmsir karakterar eru henni andlega skyld-
ir. Má þar nefna eðlisfræðinginn dr. Sheldon Cooper
í bandarísku gamanþáttunum Big Bang Theory. Þar
er á ferðinni kostulegt eintak af manni, belgfullt af
sérvisku sem rímar um margt við Asperger. Auk
skorts á félagslegu innsæi er dr. Cooper illa haldinn
af oflæti, skrúðmælgi og sýklafóbíu. Fer allur í keng
neyðist hann til að snerta aðra manneskju. Handrits-
höfundar Big Bang Theory hafa farið sömu leið og
handritshöfundar Brúarinnar, það er að segja ekki í
svo mörgum orðum að dr. Cooper sé með Asperger.
Þvert á móti hefur komið fram að hann hafi aldrei
fengið þá greiningu. Leikarinn, Jim Parsons, hefur
líka lýst því yfir í ýmsum viðtölum að hann hafi
sökkt sér á kaf í heilkennið meðan hann bjó sig undir
hlutverkið.
Dr. Cooper á sér jafnoka í öðrum doktor, Spencer
Reid, í bandarísku glæpaþáttunum Criminal Minds
sem lengi hafa verið sýndir hér á landi. Báðir eru
þeir með greindarvístölu upp á 187 (meðalmaðurinn
er með 100). Dr. Reid er líka undrabarn með hvorki
fleiri né færri en þrjár doktorsgráður og getur lesið
20.000 orð á mínútu. Maðurinn er í raun gangandi
uppflettirit. Dr. Reid er ekki eins kómískur karakter
og dr. Cooper, enda þættirnir af alvarlegri toga, og
skömminni flinkari í mannlegum samskiptum. Margt
bendir þó til þess að hann sé hið minnsta með að-
kenningu að Asperger.
Fólk tengir gjarnan snilligáfu, af því tagi sem
Jerry Espenson, lögmaðurinn knái í
Boston Legal, er með sérkennilegri
mönnum í sögu sjónvarps.
ABC