Morgunblaðið - Sunnudagur - 26.10.2014, Blaðsíða 16

16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26.10. 2014
H
ans Jónatan – Maðurinn sem
stal sjálfum sér, er afar
áhugaverð bók eftir Gísla
Pálsson, prófessor í mann-
fræði. Í bókinni segir Gísli
sögu Hans Jónatans sem fæddist á Jóm-
frúreyjum, var sonur svartrar ambáttar og
hvíts manns, fór til Danmerkur og fylgdi
þá Schimmelmann-fjölskyldunni sem hann
var þræll hjá, gekk í herinn en eftir það
var réttarhald um eignarhald yfir honum.
Hann strauk og settist að á Djúpavogi árið
1802, kvæntist íslenskri konu, eignaðist
með henni börn og varð verslunarmaður og
bóndi. Hans Jónatan er fyrsti svarti mað-
urinn sem vitað er til að sest hafi að á Ís-
landi.
Gísli er fyrst spurður hvenær hann hafi
fyrst heyrt af Hans Jónatan. „Ég var
staddur í Jónshúsi í Kaupmannahöfn þar
sem ég var að grúska í fræðum og sá fyr-
ir hreina tilviljun einn þátt af fjórum í ser-
íu um danska þrælasögu,“ segir hann.
„Þessi eini þáttur sem ég sá fjallaði að
hluta til um Hans Jónatan og afkomendur
hans og ég sá þar viðtal við fólk sem ég
þekkti, Dagnýju Ingimundardóttur í Vest-
mannaeyjum og hennar fólk. Ég sperrti
eyrun, tók saman nótur og eftir að heim
var komið hringdi ég í einn afkomendanna
sem gaf mér fjölmargar upplýsingar og þá
varð ekki aftur snúið. Mikil vinna liggur að
baki þessari bók, ég var með aðstoðarfólk
á sumrum við að taka fyrir mig viðtöl og
leita í skjalasöfnum og síðustu tvö ár hef
ég verið á bólakafi í þessari sögu, farið í
ferðalög, tekið viðtöl og setið við skriftir.
Í bókinni styðst ég við mína mannfræði-
legu þjálfun til að fjalla um stórar spurn-
ingar um okkur og hina. Þarna kemur
maður utan úr heimi í nokkuð einsleitt ís-
lenskt samfélag sem var tiltölulega lokað.
Þetta vekur grundvallarspurningar um hör-
undslit og kynþátt, en fjölbreytni mannsins
er klassískt viðfangsefni í mannfræði, við
erum ólík og hvernig eigum við að tala um
það?“
Hans Jónatan settist að á Djúpavogi árið
1802 og fyrirfram hefði maður ætlað að
honum hefði verið tekið illa út af hörunds-
lit, en í bók þinni kemur fram að svo var
ekki, sem er kannski nokkuð merkilegt.
„Það virðast engin merki um vondar við-
tökur í frásögnum fólks sem hitti hann fyr-
ir austan. Í frásögnum er talað um hann
sem múlatta, negra eða dökkleitan. Hann
hefur verið eitthvað dekkri en maðurinn á
næsta bæ en Íslendingar höfðu ekki neitt
viðurkennt flokkunarkerfi til að fella það í
og hann hefur ekki goldið þess að vera
öðruvísi en aðrir.“
Hvernig persónuleiki heldurðu að hann
hafi verið?
„Ég hef mikið velt því fyrir mér. Það er
ekki til mikið af heimildum um hann en ég
sé hann fyrir mér sem lágvaxinn,
snaggaralegan, greindan, hreinskiptinn og
ákveðinn. Einn afkomandi hafði það eftir
móður sinni að Katrín eiginkona hans hefði
sagt: Ég hef allan minn heiður frá Jón-
atan. Hann féll frá ungur, rúmlega fertug-
ur, og hún var ein með börn þeirra tvö í
sex ár og giftist síðan sæmilega stæðum
manni, Birni Gíslasyni, sem varð hrepp-
stjóri, og þeim varð ekki barna auðið.
Hans Jónatan var þekktur fyrir greiðvikni
og heiðarleika og virðist hafa rekið búðina
á Djúpavogi með tapi. Mér finnst líklegt að
hann hafi aumkað sig yfir fátæka sveitunga
sína og dregið að rukka þá.“
Dramatísk leit að ritara
Þú kemur með nýja kenningu um faðerni
hans, blasti það fljótlega við þér?
„Ég var langt kominn með bókina þegar
mér virtist þetta blasa við. Afkomendur
Jónatans hafa oftast talað um tvo mögu-
leika og lengi vel gaf ég mér að önnur
hvor kenningin væri rétt. Annars vegar var
það Schimmelmann sem átti ambáttina,
móður Jónatans, en alþekkt var að herr-
arnir misnotuðu ambáttirnar. Stundum
þótti þeim vænt um ástkonur sínar og
börn þeirra og ein hugsanleg túlkun á
þessari sögu var að Schimmelmann hefði
átt Hans Jónatan, kannski verið hlýtt til
hans og reynst honum vel en reynt að fela
faðernið. Dæmi voru um slíkt. Hin kenn-
ingin er sú, sem er munnmæli í ættinni, að
maður af virtri og valdamikilli ætt í Dan-
mörku, Moltke-ætt, hefði átt hann. Mér
fannst þessar tilgátur ekki alveg ganga
upp, þótt ekki væri auðveldlega hægt að
vísa þeim á bug.
Eftir langar samræður við bandaríska og
danska sagnfræðinga og mannfræðinga fór
ég að skoða aðrar leiðir og þeir sem best
þekktu til sögðu mér að taka mark á þeim
skjölum sem ég hefði aðgang að. Þá rýndi
ég aftur í fæðingarvottorð Hans Jónatans
og þar stendur að móðir drengsins sé
negri, ambátt Schimmelmanns, og „orðróm-
ur hermi að faðirinn sé ritarinn“. Ef ég
tek mark á þeirri einföldu en kannski
margræðu staðhæfingu þá ætti ég að leita
að ritara. Þetta var dramatísk leit. Sér-
fræðingar mínir sögðu að þrír ritarar
kæmu til greina og einn þeirra bjó undir
sama þaki og Schimmelmann, var einkarit-
ari hjónanna um skeið og hét Gram. Í ein-
hverjar vikur og mánuði vissi ég ekkert
meira um þennan Gram en fann svo skjal í
Þjóðskjalasafninu í Kaupmannahöfn sem er
undirritað af „H. Gram“. Aðstoðarkonu
minni datt í hug að Hans Jónatan héti
sama nafni og pabbinn og H í nafni Gram
stæði því fyrir Hans. Nokkrir „Hans
Gram“ fundust á vefnum og einn þeirra
var maðurinn sem ég var að leita að, sagð-
ur vera ritari hjá Schimmelmann á þessum
tíma. Ég leitaði að upplýsingum um þenn-
an Gram og fann ættartölu og ýmislegt er
varðaði lífshlaup hans á skjalasöfnum í
Bandaríkjunum. Þá lá allt á borðinu varð-
andi manninn. Þetta var mikil uppgötvun
og umturnaði mörgu í túlkun á sögunni.
Ég þurfti ekki lengur að vera bundinn
hugmyndinni um að Schimmelmann hefði
verið að dekra við launson sinn.
Þessi kenning mín um faðernið er líklega
umdeild meðal afkomenda og þótt sumir
þeirra hafi gaman af þessari sögu segjast
þeir ekki endilega samþykkja hana. Ég er
einfaldlega að segja söguna eins heiðarlega
og ég get miðað við gögnin sem ég hef.
Það er fræðilega mögulegt að sanna eða
afsanna þesa tilgátu með erfðarannsóknum
og ég tel víst að það verði gert.“
Það er langlíf saga að Davíð Oddsson sé
einn af afkomendum Hans Jónatans, sem
mun ekki vera rétt. Þú hlýtur að hafa
heyrt þá sögu?
„Stefán Jónsson festi þessa sögu líklega í
sessi í ágætri ritgerð, en hvaðan hann fékk
hana veit ég ekki. Engin mynd er til af
Hans Jónatan en ég hef beðið afkomendur
hans að senda mér eintök af elstu ljós-
myndum sem til eru af ættinni. Þar eru
nokkrir karlmenn sem hafa dökkt yfirlit og
eru með krullað hár og þykkar varir.
Stundum hefur verið sagt að það séu lík-
indi með Davíð Oddssyni og þeim. Ég legg
ekkert mat á það en sagan er ótrúlega líf-
seig. Sumir af þessum afkomendum hafa
sagt mér að þegar þeir hafa talað um upp-
runa sinn og skýrt hann þá kæmi alltaf að
ákveðnum punkti í samræðunum þar sem
spurt væri: Ertu þá frænka/frændi Davíðs
Oddssonar? Nú hafa birst greinar um að
ekkert sé hæft í þessu, en það er eins og
sagan neiti að hverfa. Á síðustu árum hef
ég kannski sagt hundrað manns að ég sé
að vinna að þessari sögu og 95 eða svo í
þessum hópi hafa sagt: Já, er ekki Davíð
Oddsson tengdur honum.“
Hefurðu orðið var við að afkomendur
Hrein og klár
hetjusaga
BÓK GÍSLA PÁLSSONAR UM HANS JÓNATAN, ÞRÆLINN SEM SETTIST AÐ Á
DJÚPAVOGI ÁRIÐ 1802, MUN KOMA ÚT Á ENSKU. HANS JÓNATAN ER
FYRSTI SVARTI MAÐURINN SEM VITAÐ ER TIL AÐ SEST HAFI AÐ HÉR Á
LANDI. Í VIÐTALI RÆÐIR GÍSLI UM BÓKINA OG HINN ÓVENJULEGA HANS
JÓNATAN SEM VAR ÁKVEÐINN Í ÞVÍ AÐ VERÐA FRJÁLS.
Kolbrún Bergþórsdóttir kolbrun@mbl.is
* Í sumum viðtal-anna við afkom-endur Jónatans kom
fram að amma eða afi
hafi þverneitað að
ræða þennan svarta
uppruna. Þegar sjálf-
stæðisbaráttan var í
hápunkti þótti ekki
fínt að eiga svartan
forföður, þá áttu
menn að vera
skjannahvítir, ljós-
hærðir og bláeygðir.
Lúðvík Lúðvíksson,
sonarsonur Hans
Jónatans.
Svipmynd