Læknablaðið - 15.07.2003, Blaðsíða 71

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 157
Plaque
í síðasta pistli var fjallað um fræðiheitið plaque
(borið fram ,,plakk“). Fram kom að íðorðasafn
lækna birtir íslensku þýðingarnar hörsl og skella án
frekari skýringa. Erlendar læknisfræðiorðabækur
telja heitið komið úr frönsku, þar sem kvenkyns-
nafnorðið plaque merkir þynna, plata, eða spjald.
Tengsl við þýsku má einnig finna, þar sem nafnorðið
Placken merkir blettur eða tuska og sögnin placken
merkir meðal annars að bœta, setja bót á eða bletta.
Um hugsanleg tengsl við latínu er erfiðara að full-
yrða, en nafnorðið plaga merkir þar meðal annars
flatt yjfrborð, belti, svœði eða hérað. Þá er til í latínu
fræðiheitið placoda sem hefur verið notað í samsett-
um heitum til að tákna plötu, skjöld, þynnu eða
þykkildi. Það er talið eiga grískar rætur, myndað úr
plax, sem þýðir plata og eidos, sem táknar form eða
lögun. Nefna má að placoda kemur fyrir í örfáum,
samsettum fósturfræðiheitum, svo sem placoda lentis,
augasteinsfrag, placoda nasalis. neffrag, og placoda
otis, eyrafrag. Frag er gamalt og sjaldgæft íslenskt
orð sem táknar fræ. Deila má um ágæti þess í til-
greindum fósturfræðiheitum sem ætlað er að vísa í
þau staðbundnu útlagsþykkildi (ectodermal thicken-
ings), sem eru fyrstu vísar að viðkomandi líffærum.
Hörsl, skella
Samkvæmt Islenskri orðabók Eddu hefur kvenkyns-
nafnorðið skella nokkrar merkingar: 1 hrossabrestur,
2 blettur, flekkur, 3 hárlaus eða graslaus blettur, 4
brotsjór, áfall á sjó, 5 hávœr, fyrirferðarmikil stúlka.
Annar og þriðji töluliður eru þeir sem helst eiga við í
læknisfræðiheitunum og vísa þeir í afmarkað svæði.
Fyrsti, fjórði og fimmti töluliður vísa hins vegar í
hávaða. Islensk orðsifjabók Ásgeirs Blöndal Magn-
ússonar rekur upprunann, í samræmi við þetta, í tvær
áttir. Fyrri vísunin byggist á því að skella er skylt
skalli, efsti hluti höfuðs; hárlaus hvirfdl eða haus;
sköllóttur maður; graslaus blettur eða svœði; flatur
endi á hamars- eða sleggjuhaus. Seinni vísunin bygg-
ist á því að skella er talin tengd sagnorðum í tungu-
málum norrænna þjóða: í færeysku skella, í nýnorsku
skjella og í sænskri mállýsku skalla, sem allar merkja
að glymja eða hljóma hátt.
Flvorugkynsnafnorðið hörsl er einnig tilgreint í
íslenskri orðabók Eddu og gefin merkingin: ójöfnur,
örður á frosnum snjólausum vegi eða annars staðar
þar semfarið er. Islensk orðsifjabók Ásgeirs Blöndal
Magnússonar tilgreinir einnig orðmyndirnar hörtl og
hörkl, sem gætu átt við það sama, en er í nokkrum
vandræðum með uppruna.
Samkvæmt þessu virðist mega nota heitið plaque
bæði um flatar og upphækkaðar skellur. Ólíklegt er
hins vegar að heitið hörsl nái að skjóta rótum í nú-
tíma læknamáli. í læknisfræðiorðabókum má til dæmis
finna atheromatous plaque, sem verður þá æðakölk-
unarskella, pleural plaque, sem verður fleiðruskella
eða brjósthimnuskella, og senile plaque, sem verður
öldrunarskella.
Angina pectoris
Árni Kristinsson, hjartalæknir, hafði samband og
sagðist ekki sáttur við að fyrirbærið stable angina
pectoris væri nefnt stöðug hjartaöng á íslensku. Það
heiti getur gefið til kynna að brjóstverkurinn sé stöð-
ugur eða viðvarandi, en hugmyndin að baki enska
heitinu er alls ekki þess eðlis.
Læknisfræðiorðabók Dorlands lýsir stable angina
pectoris þannig: hjartaöng sem birtist í fyrirsjáan-
legum köstum, hvað varðar tíðni og tímalengd, og eru
framkölluð af þáttum sem auka súrefnisþörf hjarta-
vöðva, svo sem áreynslu, streitu og œsingi. Þessir
framkallandi þættir eru svipaðir í mismunandi köst-
um. Unstable angina pectoris er hins vegar hjartaöng
sem birtist í ófyrirsjáanlegum köstum eða með vax-
andi tíðni og tímalengd. Slík köst geta komið án
framkallandi þátta, til dæmis við hvíld eða í svefni, og
varað óvenju lengi.
Árni var þegar búinn að finna heiti á unstable
angina pectoris, sem hann vill nefna hvikula hjarta-
öng. Hann vill ekki nota heitið óstöðug hjartaöng
vegna hættu á að andheitið stöðug hjartaöng festist í
sessi. Árni óskaði á móti eftir aðstoð við að finna
heiti á stable angina pectoris. íslensk orðabók Eddu
greinir frá því að lýsingarorðið hvikull merki hverf-
lyndur, óstöðugur. í íslenskri samheitaorðabók eru til-
greind samheitin: fallvaltur, flysjungslegur, flöktandi,
hverflyndur, ístöðulaus, rótlaus, stopull og andheitið
óhvikull. Meðan ekki koma fram betri hugmyndir
má ef til vill nota heitið óhvikul hjartaöng um stable
angina pectoris.
Þrekband
Árni gerði einnig athugasemd við heitið traðkmylla
sem hann sagði að einhver hefði sett saman til að
nota um tæki sem á ensku nefnist treadmill. Undir-
ritaður svaraði með nokkrum þjósti að það efni hefði
verið tekið fyrir í 40. pistli (Fréttabréf lækna 1993; 11:
10) og verið afgreitt með íslenska heitinu þrekband
til samræmis við hið vel viðurkennda heiti þrekhjól.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johaimhj@landspitali.is
Úr golfinu
Jón Þ. Hallgrímsson,
kvensjúkdómalæknir, var
á golfvellinum með fé-
laga sínum Sigurði Þ.
Guðmundssyni, lyflækni.
Þá vildi það til að annar
sló golfkúlu í andlit hins
þannig að áberandi mar
kom fram yfir kinnbeini.
Báðir komust að öðru
leyti heilir heim, en
næstu daga sigu bjúgur-
inn og litarbreytingarnar
niður eftir andlitinu þar
til nam við kjálkabarð.
Kom þeim félögum sam-
an um að slíkt mætti
nefna sigmur.
Læknablaðið 2003/89 627