Læknablaðið - 15.02.2004, Blaðsíða 79

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 163
Exposure
Enn einu sinni verður hafin umræða um enska nafn-
orðið exposure. Áður hefur verið óskað eftir hug-
myndum lesenda og tillögum að íslensku heiti (í 135.,
141., 153. og 160. pistli). Laufey Tryggvadóttir, far-
aldsfræðingur hjá Krabbameinsfélagi Islands, telur
mikla þörf fyrir íslenskt heiti. Hún setti því af stað
umræðu með tölvupósti hjá hópi áhugamanna um
faraldsfræði. Ekki tóku allir tilkvaddir beinan þátt í
umræðunni, en skeytin gengu fram og aftur innan
hópsins frá fyrri hluta nóvember 2003 og fram undir
jól. Nokkrar hugmyndir komu fram og augljóst var
að verkefnið er ekki auðvelt. Undirritaður varð með-
limur í hópnum stuttu eftir að umræðan hófst,
geymdi öll skeytin sem hann fékk og hefur nú farið
skipulega yfir þau. Að auki hefur hann safnað ýms-
um viðbótargögnum. Við yfirlestur fjórum vikum
seinna rifjaðist upp sagan um blindu mennina sem
reyndu að gera sér hugmynd um fílinn eftir að hafa
skoðað hver sinn líkamshlutann á dýrinu. Svo fór að
hópurinn náði ekki sameiginlegri niðurstöðu, enda
verkefnið snúið. Þorkell Jóhannesson, prófessor
emeritus, hafði reyndar bent á það í tölvupósti, sem
sagt var frá í 160. pistli (Læknablaðið 2003; 89: 885),
að nafnorðið exposure hefði margar merkingar og
taldi það „ekki ómaksins virði að leita að einu jafn-
gildu orði á íslensku.“
Þörfin
Ekki var gerð formleg þarfagreining vegna vanda-
málsins, en fram kom ótvírætt að leitað væri að góðu
íslensku nafnorði í stað exposure, sagnorði í stað to
expose og lýsingarorði í stað exposed. Bent var einnig
á að enskan væri gjarnan nafnorðaglöð og að oft
mætti þýða enskan texta á íslensku, þannig að merk-
ingin skilaði sér, án þess að full samsvörun væri milli
einstakra orða og orðflokka í báðum málunum.
Undirritaður lýsti því til dæmis að merkingin í setn-
ingunni. „The patient was subjected to minimal
radiation exposure“ skilaði sér fyllilega á íslensku án
þess að nafnorðið exposure væri sérstaklega þýtt:
„Sjúklingurinn varð fyrir lágmarksgeislun.“ Niður-
staðan varð þó sú að nauðsynlegt væri að hafa á tak-
teinum íslenskt orð fyrir hvert af þessum þremur
ensku orðum. Einnig kom það snemma fram í um-
ræðunni að forðast bæri að nota danskættuðu orðin
útsetning, útsetja og útsettur.
Aðferðafræöin
Eftir á að hyggja sést að hópurinn vanrækti að velta
því nægilega fyrir sér hvernig heitið exposure væri
notað og enn fremur að koma sér saman um skil-
greiningu á hugtakinu sem til umfjöllunar var. Ið-
orðaverkefni eru auðvitað misjafnlega flókin, en
undirritaður hefur alltaf leitað sér trausts og halds í
skipulegum vinnubrögðum þegar stórkostleg hug-
ljómun verður ekki að bragði. Slíkt er í samræmi við
hefð og verklag íðorðafræðinnar. Skoða þarf vel
notkunarsvið hinna erlendu heita, sem fengist er við
hverju sinni, og þau hugtök sem liggja þeim að baki.
Þetta er sérstaklega mikilvægt þegar um er að ræða
orð og heiti með margar merkingar. Við þessa skoð-
un er æskilegt að vera smásmugulegur og krefjast
nákvæmra skilgreininga eða lýsinga. Lýsing segir til
um hvaða fyrirbæri ákveðið heiti á að tákna, en skil-
greining leitast við að afmarka það vel frá öðrum
fyrirbærum. Sem einfalt dæmi má nefna að fullnægj-
andi lýsing á ásgörn (jejunum) geti verið á þennan
hátt: „Slöngulaga líffæri í kviðarholi sem tengir saman
skeifugörn (duodenum) og dausgörn (ileum).“ Skil-
greining þyrfti hins vegar að tiltaka að ásgörnin væri
efri hluti svonefndra smáþarma í meltingarveginum,
og einnig að tilgreina hvernig hún afmarkaðist frá
skeifugörn að ofanverðu og dausgörn að neðan-
verðu.
Leita þarf einnig uppi dæmi um notkun heitisins í
nýlegum textum. Þar geta komið fram mismunandi
merkingar og blæbrigði í notkun, sem ekki er hægt að
finna í formlegum lýsingum og skilgreiningum. Enn
fremur er ekki sjaldgæft að notkun fræðiheita breyt-
ist með aukinni þekkingu á fyrirbærunum. Benda má
loks á að notkun og merking íðorða, sem tilheyra
fleiri en einu þekkingarsviði, getur þróast á sinn hátt
á hverju þeirra.
Merkingar
Að þessu sögðu er tímabært að koma sér að verki. I
enskum orðabókum kemur fram að nafnorðið
exposure er almennt heiti og getur átt við um ástand,
stöðu, athöfn, verknað, tilvik og hlutrænt fyrirbæri,
eins og dæmin sýna. Hin mikla orðabók Websters
tilgreinir að exposure sé notað um 1. að setja e-ð
fram, 2. uppljóstrim e-s, t.d. einka- eða leyndarmáls, 3.
að afhjúpa e-ð, t.d. svikara, glœp, svik, 4. að setja e-ð
fram til birtingar, sérstaklega opinberlega, 5. að bera
eða berskjalda fyrir verkan eða áhrifum e-s, 6. (í Ijós-
myndun) a. að lýsa filmu, láta filmu verða fyrir Ijós-
geislum, b. svœði á filmu sem orðið hefur fyrir Ijós-
geislum, 7. að setja út án skýlis eða skjóls, s.s. að bera
út barn, 8. að vera berskjaldaður, 9. að snúa eða vera
staðsettur m.t.t. sólarljóss eða veðurs, 10. e-ð sem er
sýnilegt, sést eða er óvarið augum annarra.
Framhald í næsta blaði.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitah.is
Læknablaðið 2004/90 175