Læknablaðið - 15.02.2004, Blaðsíða 81

UMRÆÐA & FRÉTTIR / FARALDSFRÆÐI 35
Faraldsfræði í dag
Að lýsa gögnum
Faraldsfræðilegar rannsóknir, hvaða nafni sem
þær nefnast, byggjast á gögnum um einstaklinga.
Ymsar aðferðir eru til að flokka mismunandi tegund-
ir gagna en almennt má segja að þau skiptist í afmörk-
uð (discrete) og samfelld (continuous) gögn (1).
Afmörkuð gögn eru þau sem aðeins geta tekið á
sig tiltekinn afmarkaðan fjölda gilda og engin gildi
þar á milli (ekki brot eða hluta af gildum). Einfald-
asta gerð afmarkaðra gagna eru þau sem aðeins geta
tekið á sig tvö gildi, til dæmis karl, kona eða lifandi/
látinn (hvoru tveggja oft táknað með tölustöfunum 1
og 2,0 eða 1 eða einhverjum bókstöfum). Er þá talað
um tvískipt eða tvískorin (dichotomous) gögn. Ef um
fleiri flokka er að ræða er talað um margskipt (multi-
tomous) gögn.
Margskipt gögn falla í þrjá flokka, nafntölugögn
(nominal), raðtölugögn (ordinal) og töluleg afmörk-
uð gögn (numerical discrete data). Nafntölugögn og
raðtölugögn eru á eigindlegu formi (qualitative) og
eru oftast skráð með einhvers konar kóða sem getur
verið tala, talnaröð, röð bókstafa eða orð. Töluleg af-
mörkuð gögn eru hins vegar megindleg og eru skráð
sem stærð, það er gögnin fela í sér einhvers konar
tölulega mælingu eða talningu, lil dæmis fjölda sjúk-
dómsgreininga.
Nafntölugögn fela ekki í sér neina sérstaka röð,
gögnin hreinlega nefna fyrirbærin sem þau standa
fyrir en fela ekki í sér samanburð eða uppröðun á
borð við betra-verra eða stór-stærri-stærstur. Sem
dæmi um slík gögn má taka búsetu eftir kjördæmum,
sjúkdómsgreiningar eða kynþátt (til dæmis svartir,
asískir, hvítir, aðrir). Raðtölugögn hins vegar fela í
sér slíka uppröðun eða samanburð. Þar er um að ræða
eigindleg gögn sem skipa sér í tiltekna röð með skil-
greindum fjölda gilda (því þetta eru jú afmörkuð
gögn). Slík gögn eru til dæmis stigun krabbameins
(til dæmis samkvæmt TNM kerfi) þar sem er skil-
greindur fjöldi flokka sem raðast eftir stigi meinsins
en engin millistig. Eins má nefna einfaldari stigunar-
kerfi til dæmis í þvagræktun þar sem fjöldi sýkla er
gefinn til kynna með +, ++ eða +++. Mikilvægt er að
átta sig á að bilin milli flokkanna eru ekki endilega
jöfn. Tökum dæmi um gögn um reykingavenjur sem
stundum eru skráð sem þrír flokkar: hættur, reykir,
aldrei reykt. Augljóslega er ekki hægt að skilja þetta
sem svo að munurinn á flokkunum „hættur“ og „reyk-
ir“ sé sá sami og munurinn á „reykir“ og „aldrei reykt“.
Töluleg afmörkuð gögn eru flóknasta gerð af-
markaðra gagna þar sem hinir afmörkuðu flokkar
fela ekki í sér eigindleg gögn heldur megindleg eins
og áður segir. Dæmi um slík gögn er til dæmis fjöldi
lyfja sem sjúklingur er á, fjöldi miðeyrnasýkinga hjá
barni á einu ári. Þessi gögn eru skilgreind sem af-
mörkuð þar sem, þó að um töluleg, megindleg gögn
sé að ræða, þau geta aðeins tekið á sig ákveðin gildi
og ekkert þar á milli, annaðhvort er sjúklingur á
þremur eða fjórum lyfjum, en ekki þremur og hálfu.
Samfelld (continuous) gögn eru þau sem eru meg-
indleg og geta tekið á sig hvaða gildi sem er á sam-
felldum skilgreindum skala með upphafi og enda-
punkti. Klínísk gögn eru gjarnan af þessu tagi, svo
sem hæð, þyngd, blóðsykur, blóðþéttni lyfja og svo
framvegis. Þessi gögn eru almennt nákvæmari en hin
afmörkuðu og nákvæmni þeirra takmarkast fyrst og
fremst af aðferðunum sem notaðar eru við mælingu
þeirra. Því bjóða þau mun meiri og nákvæmari mögu-
leika á lýsingu og greiningu en afmörkuð gögn.
Ofangreind flokkun gagnategunda er sú sem mest
er notuð í faraldsfræði en til viðbótar, einkum í
gagnavinnslu, eru megindleg gögn oft einnig flokkuð
eftir því hvort þau eru mæld á bilkvarða (interval
scale) eða hlutfallskvarða.
Gögn sem mæld eru á bilkvarða hafa það umfram
raðtölugögn að vera í raun megindleg og jafnlangt er
á milli gagnaflokka, gögnin liggja á skilgreindum
jöfnum bilum. Dæmi um slfkt eru gögn sem mæld eru
sem heilir tugir. Við vitum að á milli 30 og 40 er sama
fjarlægð og milli 1010 og 1020. Slíkir bilkvarðar
byggjast á því að kvarðinn hafi núllpunkt og einingar.
Hvorutveggja er þó afstætt, einingin er skilgreining-
aratriði og núllið sömuleiðis, núllpunktur þýðir ekki
að það sem verið er að mæla sé ekki til staðar. Sem
dæmi má taka hitamæla; mælieiningin er gráður og
viðmiðunarpunkturinn er núll en núll gráðu hiti
merkir ekki að hitastig sé ekki til staðar, aðeins að á
þessum kvarða er hitastigið í núllpunkti.
Hlutfallskvarði hefur einnig núllpunkt og skil-
greinda einingu en hins vegar eru þau ekki afstæð.
Núll á slíkum kvarða þýðir í raun að það sem mælt er
sé ekki til staðar. Fjölmargar klínískar upplýsingar eru
á þessu formi, svo sem hæð, þyngd, blóðrauðagildi.
í stuttu máli: samkvæmt almennri faraldsfræðilegri
flokkun rannsóknargagna falla gögn í tvo meginflokka
(afmörkuð og samfelld). Afmörkuð gögn geta verið
tvískipt eða margskipt. Margskipt gögn geta verið á
þrennu formi: nafntölur, raðtölur og töluleg afmörkuð
gögn. Nafntölugögn og raðtölugögn eru eigindleg en
hin síðastnefndu eru megindleg. Samfelld gögn (meg-
indleg) eru svo flokkuð frekar eftir því hvort um bil-
kvarða eða hlutfallskvarða er að ræða.
Þessi umfjöllun hefur ekki aðeins flokkunarfræði-
legt gildi (!) heldur miklu fremur verulegt praktískt
gildi þar sem hún er undirstaða þess hvers konar
tölfræðilegum aðferðum má beita til úrvinnslu.
María
Heimisdóttir
mariahei@landspitali.is
Heimild
1. Við þessi skrif var stuðst
við CH Hennekens, JE
Buring. Epidemiology in
Medicine. lst edition 1987.
Little Brown and Com-
pany, Boston/Toronto.
Læknablaðið 2004/90 177