Læknablaðið - 15.03.2006, Blaðsíða 50

UMRÆÐA & FRÉTTIR / BÓKADÓMUR
virðulegra vísinda
Kristín
Ástgeirsdóttir
kristast@hi.is
|ÓN ÚLAFUR fSBERC
Kápa bókarinnar Lífog
lœkningar, íslensk heil-
brigðissaga eftirJón Ólaf
ísberg. Lœknablaðið fór
þess á leit við Kristínu
Ástgeirsdóttur og Jón
Þorsteinsson að þau skrif-
uðu ritdóm um bókina.
Höfundur er MA í sagnfræði
frá Háskóla íslands og for-
stöðumaður Rannsóknastofu
í kvenna- og kynjafræðum við
Háskóla íslands.
Jón Ólafur ísberg, Líf og lœkningar, íslensk
heilbrigðissaga (Hið íslenska bókmenntafélag,
Reykjavík 2005), 312 s.
Það má lengi velta fyrir sér hvernig eigi að skrifa
sögu sem spannar jafn vítt svið og þróun heilbrigð-
ismála á íslandi allt frá landnámi. Hér er farin sú
leið að rekja sögu læknisfræðinnar eða réttara
sagt þekkingar á sjúkdómum, orsökum þeirra og
leiðurn til lækninga allt frá dögum Grikkja. Hér
ríkir hinn vestræni sjónarhóll og er upphaf lækn-
isfræði rniðað við rit Hippókratesar þótt ýmiss
konar þekking, til dæntis á lækningamætti jurta,
hafi ávallt verið til staðar. Það má til sanns vegar
færa að þekking á sjúkdómum hér á landi var
einkum bundin við skrif Evrópumanna þótt áhrif
araba hafi komið til sögu er samskipti jukust við
arabaheiminn. Þekking Kínverja barst mun síðar
til Evrópu en það er önnur saga.
Sagan er rakin gegnum Rómverja, miðaldirnar
og til þess tíma er farið var að rannsaka líkama
manna fyrir alvöru og þar með að útrýma alls kyns
bábiljunt um vökva og vökvajafnvægi, hlutverk
lifrarinnar í að framleiða blóð og þar fram eftir
götunum. Þessir kaflar eru mjög fróðlegir, ekki
síst þegar sögunni víkur til Islands og þess ástands
sem blasti við fyrstu menntuðu læknunum. Ég tel
að bókin eigi eftir að nýtast mörgum þeim sem
vilja glöggva sig á sjúkdómum fyrri alda en margir
þeirra eru okkur gleymdir, sumir sem betur fer,
til dæmis holdsveikin sem var landlæg fram á 20.
öld þegar barátta gegn henni hófst fyrir alvöru.
Það gleymist líka fljótt hve ýmsar pestir og smit-
sjúkdómar geta verið skæðar en þar verðum við að
mínum dómi að halda vöku okkar, samanber um-
ræður um að hætta að bólusetja börn fyrir ýmsum
barnasjúkdómum sem menn telja horfna úr okkar
heimshluta. Reyndin er sú að ekki þarf að fara
langt til að finna þá, til dæmis í Austur-Evrópu, svo
sem löntunarveiki og berkla.
Mér fannst afar fróðlegt að lesa kaflann unt
sjúkdóma og sóttir (bls. 133-85) ekki síst þar sem
kryddað er með sögum af meðferðum og alls kyns
bábiljunt.
Þróun heilbrigðismála frá síðustu áratugum 19.
aldar og á 20. öld fær eðlilega mest rými í bók-
inni enda frá mörgu og miklu að segja. Höfundur
tekur margsinnis fram að bætt heilsa landsmanna,
einkum á 20. öld, eigi sér flóknar og margvíslegar
efnahagslegar og félagslegar orsakir og að erfitt
sé að meta hvaða áhrif einstakar aðgerðir á sviði
heilbrigðismála, svo sem tilkoma stofnana, lyfja
og nýrra heilbrigðisstétta, hafi haft. Þarna staldr-
aði ég við og spurði mig hvort höfundur hefði ekki
mátt gera einstökum þáttum betri skil? Ég held
að færa megi sterk rök fyrir því að einstakar upp-
götvanir á sviði efna- eða læknisfræði og framtak
einstaklinga og samtaka hafi haft gífurleg áhrif
sem vert er að undirstrika. Ég vil hér halda til haga
þeirri skoðun minni að íslenskar konur hafi leikið
afar stórt hlutverk í uppbyggingu heilbrigðisþjón-
ustu, með því að skipuleggja ýmiss konar aðstoð
til dæmis í gegnum hjúkrunarfélagið Líkn, með
söfnun fyrir Landspítala sem þær þrýstu mjög á,
með byggingu berklahæla, barnaspítala Hringsins
og ekki síst með kröfunt og tillögum um löggjöf
á sviði trygginga og aðstoð við sjúka og fátæka á
þriðja og fjórða áratugnum. Þar áttu kvennasam-
tök svo sannarlega samleið með læknunt og síðar
hjúkrunarkonum. Ég hef leitt rök að því í MA-
ritgerð minni að þegar Ingibjörg H. Bjarnason,
sem settist á þing fyrst kvenna árið 1922, gekk til
liðs við íhaldsflokkinn árið 1924 hafi hún samið
við flokkinn um að hefja byggingu Landspítalans.
Flokkinn munaði um hvert atkvæði til að ná meiri-
hluta og strax árið eftir (1925) var gerður samingur
við Landspítalasjóðinn sem Ingibjörg var í forystu
fyrir. Sem dæmi um áhrif einstakra uppgötvana
má nefna rannsóknir og kenningar Pasteur um
sýkla og þar af leiðandi smitleiðir sem áttu mik-
inn þátt í að hefta útbreiðslu sjúkdónta (Pasteur
er vissulega getið). í æviminningum Guðrúnar
Borgfjörð er fróðlegt dærni þar sem hún ber saman
aðferðir þeirra Hjaltalíns landlæknis sem krukkaði
í háls hennar uppi í risherbergi og svo sótthreins-
aða stofu Guðmundar Magnússonar skurðlæknis
nokkrum áratugum síðar. Þarna hafði átt sér stað
bylting. Annað dæmi er tilkoma sýklalyfja í heims-
styrjöldinni síðari sem telja má til mikilvægustu
uppgötvana aldarinnar. Þriðja dæmið er svo örugg-
ar getnaðarvarnir sem bárust hingað til lands upp
úr 1960 en þær höfðu gríðarleg áhrif á stöðu og
möguleika kvenna til að takmarka barneignir og
sinna vinnu utan heimilis að ekki sé talað um kyn-
líf og kynfrelsi hvert sem það svo hefur leitt okkur.
Hitt er svo annað ntál að þörf samfélagsins var
226 Læknablaðið 2006/92