Læknablaðið - 15.03.2006, Blaðsíða 52

UMRÆÐA & FRÉTTIR / BÓKADÓMUR
mikla slitgigt. Svo sakna ég rómverskrar baðmenn-
ingar sem var snar þáttur evrópskrar læknislistar um
aldir og er enn. Heimildir þar um hefðu smellpassað
í þann gífurlega gagnabanka sem höfundur hefur
safnað af mikilli elju.
í næsta kafla um upphaf raunlækninga er
reyndar komið inná vatnslækningar og ölkeldur
og vitnað til þess að „ýmsir töldu að ísland gæti
hugsanlega orðið nokkurskonar heilsuparadís",
en lækningamátturinn var sóttur í heita laugar og
böð og er enn. Eggert og Bjarni gerðu sér grein
fyrir þessu og sérstaklega Sveinn Pálsson svo að
gott hefði verið að hafa þetta með. Pess ber að
gæta að trú á ölkelduvatn og yfirnáttúrulegan
lækningamátt þess var þá í algleymingi í Evrópu.
Kafli þessi með þeim Jenner, Pasteur og Koch er
mjög fróðlegur og skemmtilegur. Sama má segja
um næsta kafla „íslensk læknislist" með þeim
Hrafni Sveinbjarnarsyni, Snorra goða, Porgilsi
skarða og Þormóði Kolbrúnarskáldi og fleiri
dæmum úr íslendingasögunum og Sturlungu.
Fróðlegar og forvitnilegar eru frásagnir um fornar
íslenskar lækningabækur, lækningabók Porleifs
hirðstjóra Björnssonar, rímbækur Pórðar biskups
Porlákssonar og lækningabók (Curationes) Þorkels
prests Arngrímssonar í Görðum, sem fyrstur lagði
stund á læknisfræði við Hafnarháskóla og núkið
orð fór af. Vilmundur landlæknir Jónsson gaf út
Curationes séra Þorkels með afspyrnu fróðlegum
formála. Höfundur vitnar í Vilmund sem telur
sögur af séra Þorkeli orðum auknar. Eg held að
séra Porkell hafi verið vel lærður á þeirra tíma vísu
og mikill læknir, lærður bæði í Kaupmannahöfn
og Leiden, og hann lýsti fyrstur manna iktsýki
(Arthritis Rheumatoides).
Kaflinn um upphaf heilbrigðiskerfis er afar
fróðlegur og spennandi með tilvitnunum í fjölda
opinberra heimilda kryddað með tilvitnunum í
prívat bréf og æviminningar. Gaman er að heyra
að upplýst heilbrigðisstefna hafði forgang í danska
heilbrigðiskerfinu og ísland var ekki afskipt sem
sjá má af stofnun landlæknisembættisins, fyrsta
amtlæknisembættis í danska ríkinu. Kaflinn
fjallar síðan um læknismenntun og fjölgun lækna
og læknishéraða, spítalana og baráttu Bjarna
Pálssonar fyrir því „að almennilegt hospital stipt-
aðist hér, í stað þeirra ónýtu líkþrárra spítala" . Svo
kemur bólusetningin um aldamótin 1800, hreinl
ævintýri. Upplýsingaöldin gengur í garð. Jón
Pétursson, fjórðungslæknir Norðlendinga, semur
„Lækninga - Bók fyrir almúga“ og „Stutt aagrip
umm icktsyke", líklega fyrsta rit í heiminum um
gigt. Lyfsölum, yfirsetukonum og smáskammta-
læknum eru gerð nokkur skil. Höfundur leitar í
ævisögur um samband læknis og sjúklings og ber
þar af Endurminningar Gyðu Thorlacius 1801-
1815 sem lýsir á skemmtilegan hátt viðskiptum
sínum við Brynjólf lækni Pétursson á Brekku og
úrræðaleysi hans. Fróðleg er „Tillaga um gjaldskrá
fyrir læknisverk 1849“ og „Gjaldskrá skv. lögum
um læknisskipun frá árinu 1875“. Læknum tókst
víst misjafnlega innheimtan.
Sérstakur kafli er um Heilbrigðis- og trygginga-
kerfið á 20. öld. Höfundur bendir réttilega á að
„Með setningu alþýðutryggingalaganna árið 1936
og lögum þeim tengdum urðu tímamót í íslensku
samfélagi". Og það sagði mér gamall bóndi sem sat
á Alþingi í tvo áratugi að hreyknastur væri hann
af því að hafa átt þátt í að koma á almannatrygg-
ingunum, en hann sat þá í undirbúningsnefnd fyrir
Framsóknarflokkinn sem í þann tíð var ekki ginn-
keyptur fyrir slíku bruðli. Myndrit á bls. 111 um
útgjöld sjúkrasamlaga og Tryggingastofnunar og
um heilbrigðisstarfsmenn eru vafalaust mjög fróð-
leg en nánast óskiljanleg. Landakort með skipt-
ingu læknishéraða á 18., 19. og 20. öld eru aftur
á móti mjög góð. Gamlar myndir af spítölunum
eru skemmtilegar, en litmynd af Landspítalanum
hefði passað betur í þessa fallegu bók. Stærsti kafli
bókarinnar er um sjúkdóma og sóttir á 17., 18.,
19. og 20. öld. Höfundur tíundar sjúkdóma fyrr á
tímum samkvæmt ýmsum heimildum og drýgstar
eru Ferðabók Eggerts og Bjarna, Sýslulýsingar
og doktorsritgerðir Schleisners og Jóns Finsen.
Gigt er oftast nefnd en holdsveiki og sullaveiki
fyrirferðarmest fram undir aldamótin 1900, en þá
taka berklarnir við sem þjóðarsjúkdómur fram yfir
miðja 20. öld að krabbamein og kynsjúkdómar
taka við. Bókin nær ekki fram á veldistíma hjarta-
og reykingasjúkdómanna.
Farsóttir, hungur og brjóstagjöf fá rækilega
umfjöllun sem áhrifavaldar um fólksfjöldaþróun
á íslandi. Myndrit á bls. 175 um mannfjölda á
íslandi eftir aldursflokkum á 18. og 19. öld sýna
mjög greinilega fjölgunina sem verður í yngsta
aldurshópnum á þessu tímabili. Ungbarnadauðinn
fór minnkandi á 19. öld og fólkinu fjölgaði sem
sjá má á myndriti á bls. 174. Farsóttir voru ekki
lengur slíkir skaðvaldar og verið hafði á fyrri
öldum, nema hvað barnaveikin herjaði áfram fram
yfir aldamótin 1900. Átakanleg er lýsing Indriða
Einarssonar á ótta sínum og systkina sinna þegar
fréttist til barnaveikinnar, „við litum hvert á annað
og spurðum þegjandi: hvert okkar á nú að deyja?“
Síðasta hungurneyðin var Móðuharðindin. Sú
staðreynd að íslenskar mæður höfðu ekki börn
sín á brjósti var almennt talin eiga þátt í ung-
barnadauðanum. Höfundur hafnar þessu alfarið
og vitnar í prófessor Jón Steffensen sem taldi að
hungur og hungurtengdar sóttir liefðu verið meg-
inorsök dauðsfalla og þar með helsti áhrifavaldur
um fólksfjöldaþróun íslands um aldir.
228 Læknablaðið 2006/92