Þjóðlíf - 01.06.1987, Blaðsíða 62

H E G Ð U N
Börn og fjölmiðlar
Hvað viljum við?
FJÖLMIÐLAR ÞURFA ekki á neinn hátt
að vera neikvæðir, þeir geta einnig komið
að góðum notum. Það fer reyndar eftir því
hverjir nota þá, í hvaða tilgangi og hvernig
þeir eru notaðir.
Áhrif fjölmiðla í þeim löndum þar sem
heimsvaldastefnan ræður ríkjum koma fram
á þann hátt að það sem varðar hagsmuni
almennings er stungið undir stól, með öðr-
um orðu'm: þeir skyggja á meðvitund fólks
um hin hræðilegu vandamál sem mannkynið
býr við í dag.“
Þessi orð eru hluti ályktunar sem sett var
fram á menningarráðstefnu ríkja þriðja
heimsins sem haldin var á Kúbu fyrir nær 20
árum. Með þessari ályktun voru þau að
mótmæla innrás engilsaxneskrar fjölmiðla-
menningar í þessi lönd.
Við íslendingar vitum að það eru ekki
einungis þriðja heims ríkin sem eiga við
þetta vandamál að glíma því flest öll vestræn
ríki hafa þessa menningu yfir sér, en þó er
ísland alveg í sérflokki hvað þetta snertir.
Lítil þjóð eins og við á erfitt með að koma í
veg fyrir þessa erlendu menningu þar sem
innlend dagskrárgerð er bæði dýr og tíma-
frek. Ef Guatemala er undanskilin er hlut-
fall erlends efnis hjá íslenska ríkissjónvarp-
inu það hæsta í heiminum eða um 2/3 hlutar
af öllu dagskrárefni og er þó Stöð 2, þar sem
erlent efni er 90% af dagskránni, ekki inni í
myndinni. Og af öllu erlendu efni sem er í
ríkissjónvarpinu kemur tæpur helmingur frá
Bandaríkjunum og Englandi þar sem megin-
hlutinn er svokallað afþreyingarefni.
MESTU NEYTENDURNIR. Varla verð-
ur hjá því komist að sú kynslóð sem nú er að
vaxa úr grasi og er alin upp við þessa menn-
ingu, horfi á þetta erlenda afþreyingarefni
heima í stofunni. Verkar það oft eins og
róandi lyf meðan á sýningu stendur, sköpun-
argáfan er geymd einhvers staðar lengst inni
í spjaldskrá heilabúsins og er tekið á móti
boðskapnum eins og hann sé hið eina rétta í
þessum heimi.
Ákafinn er svo mikill hjá mörgum börn-
um að þegar þau eru farin að kunna að lesa
er farið í næsta dagblað til að athuga hvað
verði í sjónvarpinu það kvöldið. Könnun
sem gerð var á fjölmiðlaneyslu barna og
unglinga í Reykjavík fyrir fáeinum árum
sýnir þessa staðreynd, en þar kom m.a. fram
að 75% þeirra lesa sjónvarpsdagskrána á
hverjum degi (teiknimyndasögurnar vinsæl-
astar).
Margir kannast við þá aðstöðu eftir að
Stöð 2 kom til skjalanna að rifist er um
hvort horfa eigi á t.d. Miami Vice eða
fréttir.
Það er ef til vill ekki alvarlegt þó að barn
horfi einstaka sinnum á ameríska lögreglu-
þætti, en safnast þegar saman kemur. Stað-
reyndin er nefnilega sú að þegar íslenskur 15
ára unglingur lýkur skyldunámi hefur hann
setið tíu þúsund klukkustundir í kennslu-
stofunni, en u.þ.b. sjö þúsund fyrir framan
sjónvarpið. Þessar tölur eru aðeins meðal-
tölur og eru svipaðar þeim sem gilda á hin-
um Norðurlöndunum.
Vegna þessara staðreynda hafa börn og
sjónvarp orðið eitt af mestu viðfangsefnum
fjölmiðlarannsókna síðustu tíu til 15 ára og
þá í hve miklum mæli heimsmynd barnanna
mótast og hvernig fjölmiðlarnir ákvarða
hegðunarmynstur þeirra. Spurt er m.a. hvað
afþreyingar- og ofbeldismyndir þýði fyrir
börnin og hvort þau læri að taka það sem
gott og gilt að ofbeldi sé mönnum eðlilegt.
Jafnframt er athugað hve mikið börn og
unglingar herma eftir þeim sem fremja slík
athæfi í myndum.
Sú tegund áhrifa sem fjölmiðlar bjóða
upp á er kölluð samsömun (identification)
þar sem börnin reyna að sjá sig sjálf í hlut-
verki viðkomandi leikara, hvort sem það er
af hinu góða eða slæma. Fjölmiðlarnir segja
einnig til um hvernig leysa skuli deilur og
hvað sé mikilvægt í mannlegum sam-
skiptum. Sjónvarpið hefur að þessu leyti
sýnt hve hegðun barna getur breyst og
hvernig þau leika eftir því sem þau sjá.
En ekki verða allir fyrir jafn miklum
áhrifum. Það fer eftir hlutum eins og aðbún-
aði á heimilinu, menntun eða starfi foreldra,
samskiptum við aðra, aldri og framboði á
dagskrárefni.
SPENNANDI OFBELDI. Þó svo að
áhrifin séu mismunandi hafa flest börn
meira eða minna gaman af því að horfa á
ofbeldi. Reyndar er ekkert nýtt undir sól-
inni, því ofbeldi sem hluti að söguþræði er
gömul hefð og á rætur að rekja til hinna
forngrísku sjónleikja.
En ástæðan fyrir því að spennandi er að
horfa á ofbeldi á rætur sínar að rekja til
þarfa einstaklingsins. Öll börn fæðast með
dýrseðli sem foreldrar hemja svo með ýms-
um uppeldisaðferðum. En eðlið er sem fyrr
til staðar og sést m.a. í leikjum hjá yngri
börnum. Þau hræða hvert annað með felu-
leikjum og öskra síðan skyndilega beint fyrir
aftan þann sem leitar. Hjá eldri börnum er
vinsælt að segja draugasögur í myrkri oft
með þeim afleiðingum að sum þeirra þora
ekki að ganga heim til sín, jafnvel þau sem
sögðu flestar sögurnar.
Þessi hættulausa ofbeldishneigð er aðeins
lítið dæmi um þroskaferli barnsins. Það
framkvæmir eigin tilraunir í þeim tilgangi að
skilja bæði umhverfið og hið innra tilfinn-
ingasvið. Það er nefnilega bæði skemmtilegt
og spennandi að sjá hvernig tilfinningarnar
bregðast við.
Rithöfundar, kvikmyndaleikstjórar o.fl-
hafa lengi vitað um þessar sálrænu þarfir,
jafnt barna sem fullorðinna. Meðal annars
þess vegna eru kvikmyndir og bækur sem
innihalda spenning, ofbeldi eða eitthvað
óvænt þær allra vinsælustu.
SKAMMTÍMAÁHRIF. Skammtímaáhrif
ofbeldismynda lýsa sér á þennan hátt:
f fyrsta lagi veldur ofnotkun líkamlegn
þreytu, vanlíðan og jafnvel geðshræringu-
Oft eru ofbeldismyndir sýndar í sjónvarp'
seint á kvöldin og barnið fær ekki nægan
svefn. Kennarar sem hafa kennt í áratugi
segja margir hverjir að ólíkt sé að kenna
börnum í dag eða fyrir 20-25 árum, sérstak-
lega eftir að myndböndin og nú síðast Stöð 2
hófu innreið sína. Sumir þeirra segja jafnvel
að börn í dag séu miklu þægari í tímum nú,
einfaldlega vegna þess að þau hafa ekki
þrek afgangs til að framkvæma prakkara-
strik. Að þessu leyti heyrir það sögunni til
að setja teiknibólu á stól kennarans!
í öðru lagi er ekki óalgengt að börn fá>
martraðir eftir að hafa horft á sjónvarpið,
jafnvel atriði sem fullorðið fólk álítur ósköp
saklaus. Okkur líður vel þegar börnin sitja
þæg og góð við tækið og horfa t.d. á Ofur-
bangsa. En mörg dæmi eru til um það að
yngri börn þora ekki að fara í rúmið vegna
þess að beinagrindin í þeim þætti er í her-
berginu, en hún er þó ósköp meinlaus vera-
í þriðja lagi lýsa þau sér þannig að börn
eða hópur barna leikur eftir hetjum í kvik-
mynd sem þau hafa séð skömmu áður-
Dæmi um þetta eru kúreka- og indíánaleikir
og ekki síst atriði úr Stjörnustríði með öllum
tilheyrandi leikföngum sem seld eru dýrum
dómum í leikfangaverslunum, en það er
önnur saga. Þessi tegund skammtímaáhrifa
er að mestu leyti saklaus og lognast út at
smám saman þegar viðkomandi mynd eða
hetja er ekki lengur í tísku. Hvaða barn 1
dag hefur t.d. gaman af Errol Flynn skylm'
ingum? En ef ein eða fleiri myndir með
þeim fræga leikara yrði sýnd í sjónvarpi vsfi
ekki sökum að spyrja hvað sæist í leikjum
ungra drengja í nokkra daga eða vikur 3
eftir.
LANGTÍMAÁHRIF. Langtímaáhrif efU
miklu flóknari og koma e.t.v. ekki í ljós fyrr
en eftir mörg ár og jafnvel áratugi. Gerðar
hafa verið umfangsmiklar rannsóknir á lang'
tímaáhrifum í Bandaríkjunum og má í
þeirra draga vissar ályktanir um það sem v>
kunnum að eiga í vændum fyrir tilstuðlaU
myndbanda og jafnvel Stöðvar 2 þó svo a
62