Læknablaðið - 01.05.2014, Blaðsíða 12

272 LÆKNAblaðið 2014/100
löndum síðastliðna 6 áratugi. Á móti kemur vaxandi fjöldi aldraðs
fólks í þessum löndum. Nýgengið hefur hins vegar vaxið í þróun-
arlöndum á síðastliðnum áratugum.
Áhættuþættir
Flokka má áhættuþætti heilablóðþurrðar eftir því hvort hægt er að
hafa áhrif á þá (modifiable) eða ekki (unmodifiable).
Óbreytanlegir áhættuþættir
Óbreytanlegir áhættuþættir eru: aldur, karlkyn, kynþáttur, jákvæð
fjölskyldusaga og saga um fyrra heilablóðfall. Nýgengi heilablóð-
þurrðar eykst verulega með hækkandi aldri og er aldur sterkasti
áhættuþátturinn. Nýgengið tvöfaldast með hverjum áratug eftir 55
ára aldur. Helmingur allra heilablóðfalla á sér stað hjá fólki sem er
eldra en 75 ára. Áhættan er heldur meiri hjá körlum en konum upp
að 75 ára aldri. Eftir það virðist hún nokkuð jöfn. Tíðni heilablóð-
þurrðar er hærri hjá svörtu fólki og einstaklingum af rómönskum
uppruna. Það gæti skýrst að hluta af hærri tíðni sykursýki og há-
þrýstings hjá þessum hópum. Tíðni æðakölkunar í heilaslagæðum
er einnig meiri hjá þessum kynþáttum.10
Breytanlegir áhættuþættir
Háþrýstingur er sá áhættuþáttur sem mikilvægast er að hafa
áhrif á.11 Talið er að hann eigi þátt í helmingi allra heilablóðfalla.12
Háþrýstingur veldur því að hætta á heilablóðþurrð eykst þrefalt
til fjórfalt. Meðferð við hækkuðum blóðþrýstingi er afar áhrifarík
aðgerð til að draga úr áhættu. Slagbilsþrýstingslækkun um 10 mm
Hg leiðir til 38% minni áhættu.13 Því meira sem þrýstingurinn er
lækkaður, því minni verður hættan á heilablóðfalli.14
Sykursýki eykur hættu á heiladrepi þrefalt.15 Afdrif sykur-
sjúkra eftir heilablóðfall eru verri en þeirra sem ekki hafa sjúk-
dóminn. Því er sá hópur oft útilokaður í klínískum rannsóknum
á heilablóðfalli. Sykursjúkir veikjast yngri og fá frekar endurtekin
heiladrep.16 Ef sykursjúkur einstaklingur er einnig með háþrýst-
ing, eykst áhættan til muna. Sykursjúkir með augnbotna- og út-
taugaskemmdir virðast vera sérstakur áhættuhópur. Þess má geta
að hár blóðsykur með bráðu heiladrepi, óháð fyrri sykursýki, er
neikvæður forspárþáttur hvað afdrif varðar.17
Reykingar eru vel þekktur áhættuþáttur fyrir heilablóðþurrð
og afar sterkur áhættuþáttur fyrir kölkun í hálsslagæðum. Reyk-
ingamenn eru í tvöfalt til þrefalt meiri hættu á að fá heiladrep en
þeir sem ekki reykja.18 Áhættan er í beinu sambandi við daglegt
magn reykinga. Þegar reyktar eru 10 sígarettur á dag tvöfaldast
hættan á heiladrepi en hún nífaldast ef fleiri en 40 sígarettur eru
reyktar á degi hverjum.19 Einnig eru vísbendingar um að óbeinum
reykingum fylgi aukin hætta á heiladrepi.20 Að hætta reykingum
dregur úr áhættunni og eftir 5 ára bindindi virðist hún svipuð og
hjá þeim sem aldrei hafa reykt.21
Hækkað heildarkólesteról og LDL (low-density lipoprotein) eru
áhættuþættir fyrir heilablóðþurrð og heiladrepi, þó alls ekki í
sama mæli og gagnvart kransæðasjúkdómi. Rannsóknir hafa leitt
í ljós að statínmeðferð minnkar líkur á heiladrepi hjá þeim sem
ekki hafa fengið heiladrep (fyrsta stigs forvörn). Þannig lækkaði
statínmeðferð hlutfallslega áhættu á heilablóðþurrð um 28% í
Scandinavian Simvastatin Survival Study.22 Þetta á einnig við hjá
þeim sem hafa fyrri sögu um heiladrep (annars stigs forvörn).23,24
Mjög stór samantektarrannsókn sýndi að meðferð með statíni dró
úr áhættunni um 16%.25 Önnur rannsókn leiddi í ljós að lækkun
LDL um eitt mmól/l minnkaði áhættu heiladreps um 17%.26 Vís-
bendingar eru um að statínlyfin hægi á æðakölkunarferlinu í háls-
og heilaslagæðum.
Offita þrefaldar áhættuna á heilablóðfalli. Aukið mittismál er
sjálfstæður áhættuþáttur fyrir heiladrep (og er einnig nátengt
öðrum áhættuþáttum eins og háþrýstingi, sykursýki og blóðfitu-
röskun).27 Sérstaklega eykur ofþyngd á yngri árum hættuna á
heiladrepi. Um 30% Bandaríkjamanna teljast of þung.28 Offita er
hratt vaxandi vandamál í þróuðum löndum og er Ísland engin
undantekning. Efnaskiptavilla (metabolic syndrome) er einnig
áhættuþáttur heiladreps.29
Hreyfingarleysi er áhættuþáttur fyrir heilablóðfall.30 Verndandi
áhrif hreyfingar gilda um alla aldurshópa, kynþætti og bæði kyn.31
Flestar rannsóknir hafa sýnt fram á að meiri hreyfing sé hagstæð-
ari en minni.32,33 Gagnsemi hreyfingar stafar að einhverju leyti
af jákvæðum áhrifum á blóðþrýsting, líkamsþyngd, blóðfitur og
sykurstjórnun.
Samspili áfengisneyslu og hættu á heiladrepi má lýsa sem J-
laga kúrfu. Lítil áfengisnotkun virðist vernda gegn heiladrepi en
meiri notkun eykur líkurnar.33 Einn til tveir drykkir (drykkur er
skilgreindur sem 12 g af alkóhóli) á dag virðast hafa væg vernandi
áhrif (20-30% minni áhætta miðað við enga neyslu).34 Líklega eru
léttvín æskilegri en bjór eða sterkir drykkir.35 Þrír drykkir eða
fleiri á dag auka áhættuna.34 Neysla 5 eða fleiri drykkja á dag
eykur áhættuna um 69%. Jákvæð áhrif lítillar neyslu alkóhóls
gætu falist í hækkun á HDL-kólesteróli, minni samloðun blóð-
flagna og lækkun á fibrínógeni í plasma. Rannsóknum á áhrifum
matarvenja og áhættu á heilablóðfalli ber ekki saman. Þó virðist
ljóst að mikil fitu- og saltneysla auki hættu á heilablóðfalli.36
Eiturlyf á borð við heróín, kókaín og amfetamín auka hættu
á bæði heiladrepi og heilablæðingu.37,38 Þessi lyf geta aukið sam-
loðun blóðflagna, hækkað blóðþrýsting (ekki síst aukið sveiflur
blóðþrýstings), valdið samdrætti í slagæðum heilans, stuðlað að
hjartaþelsbólgu og segamyndun.39
Á síðustu árum hefur fjöldi faraldsfræðilegra rannsókna sýnt
fram á tengsl mígrenis og heiladreps.40 Rannsóknir hafa sýnt að
hættan á heilablóðþurrð hjá einstaklingum með mígreni, sér í lagi
konum yngri en 45 ára sem hafa mígreni með áru, er aukin.40 Þessi
tengsl eru óljósari hjá þeim sem hafa mígreni án áru. Hjá konum
yngri en 45 ára sem hafa mígreni með áru þrefaldast hættan á
heiladrepi ef þær reykja og fjórfaldast noti þær getnaðarvarnar-
pilluna.40,41 Fari þessir áhættuþættir allir saman eykst hættan enn
frekar. Hjá stöku einstaklingum með mígreni sem verða fyrir heila-
drepi getur verið til staðar undirliggjandi sjaldgæfur erfðasjúk-
dómur. Eftirfarandi eru dæmi um slíka sjúkdóma þar sem mígreni
og heilablóðþurrð fara saman: Helftarlömunarmígreni (hemiplegic
migraine), Cerebral autosomal dominant arteriopathy with subcortical
infarcts and leukoencephalopathy (CADASIL) og Mitochondrial myo-
pathy, encephalopathy, lactacidosis, and stroke (MELAS). Þetta eru þó
afar sjaldgæfir sjúkdómar sem útskýra engan veginn vanalegri
tengsl mígrenis og heilablóðþurrðar.
Getnaðarvarnapillan eykur hættu á heiladrepi hjá frískum kon-
um tvöfalt til þrefalt. Östrogenmeðferð eftir tíðahvörf fylgir væg
áhættuaukning. Há gildi af hómócystein í blóði hafa í mörgum
Y F I R L I T