Læknablaðið - 01.05.2014, Blaðsíða 23

LÆKNAblaðið 2014/100 283
einn meðferðaraðilanna þóttist kasta upp. Á svipaðan hátt voru
notaðar7 upptökur af uppköstum til meðhöndlunar á 7 sjúklingum
með hræðslu við uppköst. Sú nálgun bar árangur í öllum tilfell-
unum í 8 til 13 meðferðartímum.3 Ýmis afbrigði annars konar með-
ferðar hafa sýnt árangur við meðhöndlun uppkastafælni hjá hluta
þolenda: Dáleiðsla, hugræn atferlismeðferð, áhugahvetjandi sam-
tal, fræðsla og geðlyf.3 Teknar voru saman niðurstöður nokkurra
rannsókna þar sem lyfjameðferð við sértækri fælni (þar á meðal
uppkastafælni) er skoðuð. Þar er talið að þær sýni að SSRI lyf (selec-
tive serotonin reuptake inhibitors) eins og sertralín og paroxetín hjálpi
að minnsta kosti hluta sjúklinga með sértæka fælni að ná bata,
og að jafnan ætti að íhuga SSRI lyfjameðferð við uppkasta fælni.2
Virkni þeirra meðferða sem nefndar eru hér á undan er þó mis-
munandi, einstaklingsbundin að hluta og vandmetin, enda erfitt
að ná til nægilega margra slíkra sjúklinga til að gera vandaðar
meðferðarrannsóknir. Kjarni flestra annarra meðferðarúrræða en
lyfjameðferðar er berskjöldun með svarhömlun.3
Rannsóknir á meðferð við uppkastafælni hafa leitt í ljós mis-
mikinn árangur. Algengt er að meðferð með berskjöldun virki en
það er þó alls ekki algilt. Meðferð með lyfjum hefur einnig mis-
mikil áhrif. Rannsókn sýndi að 34% sjúklinga höfðu gagn af lyfja-
meðferð, en helmingur þeirra notaði geðlyf, hinn helmingurinn
önnur lyf eins og ofnæmislyfið prómetazín (betur þekkt sem
sérlyfið Phenergan) og magalyfið ranitidine. Margir forðuðust lyf
vegna hræðslu við ógleði.4
Samantekt
Sjúkrasagan sem rakin er að ofan svipar um margt til „dæmigerðra“
tilfella af uppkastafælni, sé tekið mið af birtum rannsóknum.
Svipuð mynd kemur fram á bloggsíðum og upplýsingasíðum um
uppkastafælni á netinu9-11 þar sem oft má rekja upphaf uppkasta-
fælni til slæmrar reynslu af uppköstum í æsku og að versna síðar
virðist mjög oft tengjast umgangspestum og barneignum. Örygg-
ishegðun þolenda er mikil og horfur eru enn óljósar. Einkennin
sveiflast frá einum tíma til annars en eru í sumum tilfellum þrálát
og geta varað í ár og jafnvel áratugi. Þar sem uppkastafælni er lítt
þekkt og nokkuð dulið form kvíðaröskunar, og þolendur kunna að
skammast sín fyrir vanmátt sinn, ekki síst mæður með lítil börn,
er mikilvægt að læknar hafi sjúkdóminn í huga við greiningu og
meðhöndlun kvíða þegar einhver einkenni uppkastafælni eru til
staðar.
Þakkir
Við þökkum Magnúsi Haraldssyni geðlækni yfirlestur handrits og
gagnlegar ábendingar.
Tafla II. Algeng öryggishegðun hjá einstaklingum með uppkastafælni.
Forðast áfengi eða halda neyslu þess í lágmarki.
Athuga ítrekað „best fyrir“ dagsetningar á mat.
Forðast siglingar og flug með litlum flugvélum.
Forðast almenningssamgöngur, kjósa frekar að aka eigin bíl.
Að finnast óþægilegt að fara í bíó eða leikhús, velja endasæti.
Forðast að verða barnshafandi vegna hræðslu við morgunógleði og vegna
ótta við að geta ekki sinnt barninu þegar það veikist.
Borða sjaldan á veitingahúsum og forðast óvenjulega eldaðan mat.
Forðast bari og skemmtistaði.
Forðast matarboð og mannþröng.
Borða sjaldan á almannafæri og sitja þá helst nálægt útgangi.
rannsókn lýsti kvíðaköstum ótengdum uppkastafælninni. Í þess-
um tilfellum fundu 80% sjúklinga fyrir meiri/fleiri einkennum
frá meltingarfærum, sem voru hluti einkenna kvíðakasta.4 Önnur
rannsókn frá 2006 12 þar sem 100 sjúklingar lýstu einkennum upp-
kastafælni sýndi að öryggishegðun og forðun (til dæmis að athuga
ítrekað lokasöludag matvæla, forðast áfengi og aðra vímugjafa,
sneiða hjá fuglakjöti og sjávarfangi, forðast einstaklinga sem gætu
verið veikir eða smitandi, forðast drukkið fólk og ferðir til útlanda,
hliðra sér hjá sjóferðum og velja að eignast ekki börn) voru ein-
kennandi fyrir fólk með uppkastafælni.6, 12 Þessari öryggishegðun
er lýst í fleiri greinum en því er einnig lýst að sumir sjúklingar
forðist mat svo mikið að þeir verði vannærðir.6 Í báðum rannsókn-
um kom fram að innvortis skynjun eða einkenni væru driffjöður
kvíðans hjá mörgum sem þjást af uppkastafælni.4, 12
Mikið virðist vera um fylgisjúkdóma samhliða uppkastafælni.
Fram kom að 30% sjúklinga með uppkastafælni hefðu aðrar sér-
tækar raskanir: 40% sögðust vera með felmtursröskun eða víð-
áttufælni, 46% með þunglyndi, 21% með félagsfælni og 18% með
áráttu- og þráhyggjuröskun.4 Þessum fylgisjúkdómum, ásamt
ýmsum einkennum frá meltingarfærum, hefur einnig verið lýst í
öðrum greinum.1, 2, 4
Meðferð uppkastafælni hefur einungis verið skoðuð í örfáum
rannsóknum. Rannsóknirnar hafa einkum metið berskjöldun með
svarhömlun (exposure response prevention) og kerfisbundna ónæm-
ingu.1, 2 Samkvæmt einni rannsókn er algengast að sjúklingar með
uppkastafælni séu meðhöndlaðir á þann hátt að þeir séu útsettir
fyrir kveikjum.3 Eins og gefur að skilja getur það verið mjög flókið
að framkvæma uppköst hjá sjúklingum með uppkastafælni. Þess í
stað hefur oft verið reynt að sýna þeim myndbönd af fólki að kasta
upp.3, 13 Teknar hafa verið saman niðurstöður þar sem berskjöldun
í ýmsu formi hefur verið notuð og nefna má sem dæmi rannsókn
frá 1983,13 þar sem kvíðastig sjúklinga lækkaði úr 7 í 1 á skalanum
1 til 10 með því að nota upptökur og með berskjöldun þar sem
S J ú k R a T i l F E l l i