Læknablaðið - 01.04.2014, Side 13

LÆKNAblaðið 2014/100 213
faraldurinn 1882. Hann stóð yfir í um þrjá mánuði og meðalfjöldi
dauðsfalla yfir þrjá mánuði í hverri sýslu árin 1880-81 var dreginn
frá fjölda dauðsfalla í júní til ágúst í hverri sýslu árið 1882. Notast
var við manntalsskýrslu frá 1880. Meðalfjöldi fæðinga eftir mán-
uðum árin 1877-1881 var fenginn úr gögnum Hagstofu Íslands og
reiknað 95% öryggisbil. Áhrif faraldursins 1882 voru metin með
því að bera saman fjölda fæðinga næstu 12 mánuði eftir að far-
aldurinn náði hámarki, við meðalfjölda fæðinga árabilið 1877-1881.
Niðurstöður
Faraldurinn 1846 – sögulegt yfirlit
Í upphafi ársins 1846 voru Íslendingar 58.667 talsins. Síðar það
sama ár geisaði annar af tveimur stærstu mislingafaröldrum á Ís-
landi fyrr og síðar. Mislingarnir bárust til landsins með Dönum
sem komu í höfn í Hafnarfirði þann 20. maí.22, 23 Veikin dreifði sér
hratt þaðan um allt landið. Það var talið til tíðinda ef einn eða
tveir í heilli kirkjusókn fengu ekki mislinga. Fjöldi dauðsfalla jókst
mjög tímabilið frá júní og til ársloka, en náði hámarki í júlí. Þeir
þjóðfélagshópar sem urðu verst úti voru börn undir þriggja ára
aldri, fólk yfir fimmtugt og drykkjumenn.22 Í ársritinu Gesti Vest-
firðingi árið 1847 er ritað að í júní 1846 hafi mislingar borist með
skólapiltum til Vestfjarða og fólk veikst í hrönnum: „[H]ún hlífði
eingum manni, lagðist fólk svo gjörsamlega, að margir voru þeir
R A N N S Ó K N
bæir, þar er hvorki varð gegnt heyvinnu né öðrum atvinnuvegum
í tvær eða þrjár vikur, og sumstaðar kvað svo mikið að sóttveiki
manna, að um tíma varð hvorki búsmali hirtur né sjúklingum að-
hjúkrað.“ Fjöldi dauðsfalla af völdum sýkingarinnar var misjafn
í sveitum, 5-6 af hverjum 100 létust í sumum þeirra. Á þessum
tíma geisaði sóttin einnig í Færeyjum. Þar var hún svo slæm að af
800 manns sem bjuggu í Þórshöfn veiktust 700 á stuttum tíma og
margir létust í júní. Þetta var í fyrsta skipti sem mislingar bárust
til Færeyja frá árinu 1781.23 Samkvæmt grein í Þjóðólfi sem birt var
við upphaf mislingafaraldursins 1882 var árið 1846 það mann-
skæðasta af því sem liðið var af 19. öld. Þá létust rúmlega 2000
fleiri en vanalega, en næst því komst árið 1843 (kvefsóttarár) þegar
aukning dauðsfalla var rúmlega 1900 manns umfram meðaltal.22
Faraldurinn 1846 – töluleg gögn úr kirkjubókum
Alls fækkaði Íslendingum um rúmlega 2% árið 1846, en það ár lét-
ust rúmlega 3300 Íslendingar. Það er 1600-2000 manns umfram það
sem vænta mátti. Fjöldi dauðsfalla eftir mánuðum árin 1845-1847
er sýndur á mynd 2. Árin á undan og eftir faraldrinum eru sýnd
til samanburðar. Á myndinni sést að faraldurinn náði hámarki í
júlí 1846. Þá lést 741, rúmlega fjórfalt fleiri en sama mánuð árið
á undan og 3,5-falt fleiri en sama mánuð árið eftir. Faraldurinn
var víðast hvar farinn að hjaðna í desember (mynd 2). Með því að
skoða mánaðarlegt dánarhlutfall í hverri sýslu má sjá útbreiðslu
faraldursins yfir landið. Bylgjan færðist í báðar áttir út frá Reykja-
vík og nágrenni, en stöðvaðist við mót Suðurlands og Austurlands
en hélt áfram réttsælis hringinn um landið (mynd 3). Dánarhlut-
fall náði síðast hámarki á Norðurlandi eystra og Austurlandi. Um-
framdánarhlutfall eftir sýslum er sýnt á mynd 4. Eins og sjá má
var ekkert umframdánarhlutfall í A-Skaftafellssýslu sem var mjög
strjálbýl, en hæst í Gullbringu- og Kjósarsýslu.
Faraldurinn 1882 – sögulegt yfirlit
Árið 1882 bárust mislingar til Íslands með Helga Helgasyni snikk-
ara, sem kom frá Kaupmannahöfn með póstskipinu Valdemar.24
Skipið lét úr höfn 15. apríl frá Danmörku22,25 en mislingafaraldur
hafði gengið þar í febrúar sama ár.26 Skipið kom til Reykjavíkur
Mynd 2. Fjöldi dauðsfalla í hverjum mánuði árin 1845-1847. Mynd 3. Útbreiðsla faraldursins 1846. Grafið sýnir dánarhlutfall í landshlutum Ís-
lands árið 1846.
Mynd 4. Umframdánarhlutfall í sýslum landsins þá mánuði þegar mislingafaraldrar
19. aldar gengu yfir landið árin 1846 og 1882. *Í A-Skaftafellssýslu var umframdánar-
hlutfall ekkert.
Gu
llb
rin
gu
- o
g
Kj
ós
ar
sý
sla