Tímarit Máls og menningar - 01.05.1951, Qupperneq 82

200
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
gríska annað en hugspeki, speculation?
Hvað er rökfræði Aristóteless, Kants og
Hegels annað en hugspeki, lögmál, sem
hugspekin uppgötvar í sjálfri sér? Er
Jiað ekki einn merkilegasti áfangi í
sögu mannsandans og jafnframt einn
stærsti sigur hugspekinnar, þegar Kant
auðnast að skilja, að skynheimur og
„Ding an sich“ falli saman í hugsun,
sem skilur sjálfa sig? Auðvitað hefur
hugspekin farið sín gönuskeið, en raun-
hyggjan engu síður. Hvorug er líkleg til
að sigrast á hinni. Báðar eru nauðsyn-
legir þættir heimspekinnar, bæði fyrr og
nú. Hugspeki Platbns er hátindur
grískrar menningar. Hér er ekki um að
ræða „villu“ eða „klafa“, heldur óvið-
jafnanlegt afrek mannsandans. Við
verðum fyrst og fremst að meta hana
samkvæmt stöðu hennar og þýðingu
innan hellenskrar menningar, en megum
ekki láta vafasama framþróunarhug-
mynd blinda okkur J)annig, að við met-
um hana aðeins sem undirbúningsstig
að heimspeki síðari alda.
Að vissu marki viðurkennir höfundur
þetta, þó að stundum gæti ósamkvæmni
í dómum hans. Grein hans um Platon,
hugspekinginn mikla, er lengsti og efnis-
mesti kafli bókarinnar. Hann rennur að
nokkru leyti saman við kaflann um
Sókrates, því að ritum Platons eigum
við þekkingu okkar á Sókrates að þakka.
Dregur höf. upp mjög skýra mynd af
hinum mikla siðspekingi. Finnst honum
að vonum mjög til um dauða Sókratess:
— „Þennan mann deyddu þeir samland-
ar hans, sumpart af hatri og illgimi, en
sumpart af heimsku og skammsýni.“
Strangur dómur. Aðdáendur Sókratess
drógu mynd þá, er við sjáum af honum.
Frá andstæðingum hans þekkjum við
aðeins eina umsögn um hann: dauða-
dóminn. En ef við skoðum kenningu
spekingsins nákvæmlega, verðum við þá
ekki að játa, að hann boðaði nýjan
guð? (Smbr. t. d. Evþýfrón, Hellas bls.
215.) Hann kippti grunninum undan
arftekinni vizku, afhjúpaði hræsni sam-
tíðarinnar, studdi sannleikann til kon-
ungdóms. Ilefur þetta ekki verið dauða-
sök á öllum tímum og er enn í dag?
Sókrates er ekki merkilegur vegna þess,
að hann lét lífið fyrir skoðanir sínar;
það voru og eru menn alltaf að gera.
Frægð hans hvílir á því, að skoðanirnar
lifðu dauða hans. Slík hamingja ei
fæstum léð.
Idea — frummynd, almennt og algilt
hugtak, hugsjón, það er uppistaða og
ívaf platonsku heimspekinnar. Hún er
fyrst og fremst leit að traustum grund-
velli fyrir skilning okkar á hinni sí-
breytilegu, skynjanlegu tilveru. Höf.
talar um frummyndir eingöngu, en það
orð nær ekki allri merkingunni, hittir
aðeins einn þátt þess, sem Platon á við.
„Ideur“ Platons hafa þrenns konar
merkingu og hlutverk, og við þyrftum
líklega að nota þrjú mismunandi hug-
tök yfir þær á íslenzku, ef við vildum
skýra ideologíu hans rétt. Með þessari
kenningu nær Platon hæst í heimspeki
sinni og leggur á ýmsan hátt grunninn
að heimspeki síðari tíma. I mörgum
nýjustu heimspekikenningum rís ideó-
logía hans upp á ný, þó að hugtökin
séu nú orðin ljósari og skarpar greind.
Próf. Ágúst reynir að draga upp mynd
af þessum stórkostlega hugsuði með því
að kynna flest rit hans í stuttu ágripi.
Þessi aðferð er auðveld, en henni fylgir
sá galli, að í þessum 20 stuttu ágripum
missir kenningin heildarblæ sinn. Við
fáum mola, oft ærið ósamstæða. Hina
dýpri, skýrandi túlkun vantar. í slíkum