Tímarit Máls og menningar - 01.03.1958, Page 32

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
tveimur öldum. Þegar frá eru taldir
þeir munir, sem geymdir eru á forn-
menjasafninu í Reykjavík og nokkr-
um byggðasöfnum úti á landi, eru
allar heimildir um sögu íslendinga,
bæði heima og erlendis, gerðar úr því
efni, sem viðkvæmast er fyrir hinni
sívinnandi tönn tímans: bókfelli og
pappír.
Af einhverjum ástæðum hafa ís-
lendingar ávallt, jafnt í velgengni sem
niðurlæging, virt hið ritaða orð
framar flestu. Við virðumst í þeim
skilningi vera einhver mesta bókstafs-
trúarþjóð veraldar. Allt frá því ritöld
hófst hér á Iandi í byrjun 12. aldar
höfum við skrifað eins og við ættum
Iífið að leysa, eins og hið skráða orð
yrði okkur eitt til afbötunar á dóms-
degi. Og þegar við lítum hlutlaust á
málið, þá virðist það ekki fjarri réttu
lagi, að ritlistin, störf okkar við
skriftir, hafi forðað okkur frá menn-
ingarlegri og þjóðlegri tortímingu.
Hinn mikli handritaauður íslenzkur,
sem komizt hefur á söfn bæði hér
heima og erlendis er ólygnastur vott-
ur um skriftargleði íslendinga, og
þessi bókiðja var ekki atvinna skrift-
lærðrar yfirstéttar eða menntamanna-
stéttar, margir þeirra, sem mestu hafa
skilað í frumsömdum verkum og af-
ritum, voru ólærðir fátæklingar, sem
bárust á milli ómagaframfærslu og
bjargálna.
Sakir þess hve heimildir sögu okk-
ar eru miklu bóklegara eðlis hlutfalls-
lega en títt er með öðrum þjóðum, þá
er auðsætt að okkur er lífsnauðsyn á
að geyma og varðveita sem bezt allt
það, sem til er skráð á íslandi. En
sagan um varðveizlu íslenzkra hand-
rita og söguheimilda er einhver
raunalegasti þáttur íslenzkrar þjóðar-
sögu, og hefur svo verið í aldir aftur
og allt fram á þennan dag. Þar hefur
oltið á ýmsu, furðulegustu slysförum
íslenzkra söguheimilda og hirðuleysi
fslendinga og tómlæti um skilríki
sögu sinnar.
Klaustur, kirkjur og biskupsstólar
voru um langan aldur helztu griða-
staðir íslenzkra söguheimilda, en elds-
voðar urðu þeim oft að grandi. Frá
1309 til 1630 urðu fjórir eldsvoðar í
Skálholti og í hvert skipti brann mik-
ill fjöldi handrita og skjala, árið 1709
brann biskupsstofan á Hólum og fór-
ust þá bréfabækur Björns Þorleifsson-
ar biskups. Á 19. öld brann amt-
mannsbústaðurinn á Möðruvöllum
tvisvar, árið 1826 og 1874, og glötuð-
ust öll embættisskjöl norður- og
austuramtsins.
En stundum urðu handrit íslend-
inga tortímingunni að bráð af manna-
völdum. Þegar menn Danakonungs
lögðu undir sig klaustrin á 16. öld,
týndist margt skjala og handrita í
gripdeildunum. Heimildir eru til um
það, að Helgafellsklaustur hafi í lok
14. aldar átt 25 helgisiðabækur, 35
norræn rit og um 110 ónafngreind rit.
Rúmlega tveimur öldum síðar lætur
22