Tímarit Máls og menningar - 01.06.1963, Side 41

LÍTIL STEFNUSKRÁ FYRIR LEIKLISTINA
37 Látum við persónur okkar á leiksviðinu ganga fyrir þjóðfélagslegum
hreyfiöflum, breytilegum eftir hverju tímabili, þá torveldum við áhorfanda
okkar að lifa sig inn í atburðina. Honum getur ekki fundizt einfaldlega: svona
mundi ég líka haga mér, heldur getur hann í hæsta máta sagt: ef ég hefði lifað
við þvílíkar kringumstæður; og þegar við leikum leikrit frá okkar eigin tíma
eins og söguleg leikrit, geta kringumstæður, sem áhorfandinn býr við, komið
honum sömuleiðis fyrir sjónir á sérstakan hátt, og þetta er upphaf gagnrýn-
innar.
38 Hin „sögulegu skilyrði11 má maður auðvitað ekki hugsa sér (né verða
þau mynduð) sem myrk máttarvöld (bakgrunnur), heldur eru þau sköpuð og
borin uppi af mönnum (og mun verða breytt af þeim): einmitt það, sem menn
aðhafast hér og nú, myndar þau.
39 Þegar nú persóna talar sögulega, gefur svar eftir tímabilinu og mundi
svara öðruvísi á öðrum tímabilum, er hún þá ekki „hver sem vera skal“? Já,
eftir tímaskeiðinu eða stéttinni mun hver og einn gefa hér mismunandi svör;
lifði hann á öðrum tíma, eða hefði ekki lifað svona lengi eða skuggamegin í
lífinu, þá hefði hann tvímælalaust svarað öðruvísi, en hinsvegar alveg jafn
eindregið eins og hver og einn mundi svara við þær aðstæður á þessum tíma:
ber manni þá ekki að spyrja, hvort ekki verði fundinn frekari munur á svör-
unum? Hvar er sjálfur hinn lifandi maður, sem er hann og enginn annar,
nefnilega sá, sem ekki er alveg eins og neinir hans líkar? Það er bert, að eftir-
myndin verður að leiða hann í ljós, og það mun gerast með því, að þessi mót-
sögn er innifalin í myndinni. Hin sögulega eftirmynd mun hafa nokkum svip
af rissmyndum þeim, sem sýna ennþá merki um aðrar hreyfingar og drætti
í kringum endanlegu myndina. Eða hugsum okkur mann, sem heldur ræðu í
dal, og skiptir öðru hverju um skoðun og segir einungis setningar, sem eru í
mótsögn hver við aðra, svo að bergmálið, með sínu tali, annast samprófun
setninganna.
40 Slíkar eftirmyndir krefjast að sjálfsögðu leikháttar, sem leyfir anda
skoðandans að vera frjálsum og óháðum. Hann þarf að geta, svo að segja í
miðju kafi, klippt verk okkar í sundur og sett það öðruvísi saman, um leið og
hann tekur í huganum hreyfiöfl þj óðfélagsins úr sambandi eða setur önnur í
þeirra stað; en við þessar aðgerðir fær hegðun á þessari stundu eitthvað
„ónáttúrlegt“ við sig, en hreyfiöflin á þessari stundu missa að sínu leyti nátt-
úrleika sinn og verða meðfærileg.
135