Tímarit Máls og menningar - 01.07.1982, Qupperneq 74

Tímarit Máls og menningar
furðað mig á því tómlæti sem íslenskir bókmenntafræðingar hafa sýnt
þeim. Þjóðsögur í einhverri mynd eru vafalaust jafngamlar
mannkyninu. Erlendir fræðimenn hafa unnið mikið starf við að flokka
þær eftir minnum, eða efnisatriðum, og rekja ferð þeirra um heiminn.
Þekktir brautryðjendur í ævintýrasöfnun og rannsóknum, Grimm-
bræðurnir þýsku, töldu að evrópsk ævintýr væru leifar af sameigin-
legum germönskum goðsagnaarfi. Aðrir hafa rakið þau til Indlands,
enda eru til indversk ævintýrasöfn aftan úr grárri forneskju. Líka hafa
menn látið sér detta í hug að sömu eða svipaðar sögur hafi komið upp
víðs vegar um lönd óháðar hver annarri, byggðar á eins konar sameigin-
legum hugmyndaarfi (erkitýpum) sem búi í undirvitund allra manna.
Langt er síðan menn tóku eftir því að margir textar úr munnlegri
geymd eru hver öðrum næsta líkir að stíl og frásagnarhætti. Ymsir
áhangendur þeirra stefna sem kenndar eru við form og „strúktúr“ hafa
því beint athygli sinni að þjóðsögum, s.s. rússinn Vladimir Propp sem
taldi sig finna frásagnarlögmál rússneskra undraævintýra og Lévi-
Strauss sem rannsakaði formgerð goðsagna.
Propp komst að þeirri niðurstöðu að öll eiginleg ævintýri hefðu
sömu frásagnargerð, í þeim mætti finna 31 frásagnalið sem alltaf væru í
sömu röð þó yfirleitt rúmuðust þeir ekki allir í sama ævintýrinu. I
grófum dráttum er ævintýramunstrið á þessa leið:
Eitthvað fer úrskeiðis í samfélagi sögunnar, hetjan tekur að sér að
bæta úr því, heldur að heiman og gengur í gegnum margvíslegar
prófraunir sem skera úr um manngildi hennar og hetjuskap. Að
vandanum leystum snýr hún aftur heim og fær þá sín laun, gjarnan
prinsessuna og ríkið hálft eða heilt.
Mikilvæg atriði í ævintýrunum eru töfragripir eða einhver yfirnáttúr-
leg hjálp sem hetjunni leggst til og hefur úrslitaáhrif á gang sögunnar
sem alltaf fer vel að lokum.
Sálfræðingar hafa freistað þess að túlka goðsagnir og ævintýri á
svipaðan hátt og drauma og er sú hugmynd komin beint frá sjálfum
höfuðpaurnum, Sigmund Freud. Hann taldi sem kunnugt er að bældar
kenndir og minningar (og þá einkum kynferðislegar geðflækjur)
leituðu útrásar í draumum manna í dulargervi sérstaks táknmáls. Það
átti að sumu leyti að vera einstaklingsbundið en að öðru leyti í föstum
skorðum og þá náskylt því táknmáli sem ætla mætti að lægi til
grundvallar goðsögnunum og ævintýrunum.
Þessar rannsóknir hafa gefið af sér ákveðnar kenningar um hlutverk
320