Tímarit Máls og menningar - 01.02.1987, Blaðsíða 60

Tímarit Máls og menningar
Þessi grundvallaratriði hjá Habermas eru mikilvæg þar sem þau tengjast
stærra viðfangsefni hans, „óbrengluðum boðskiptum". I anda gagnrýnnar
kenningar hefur Habermas leitast við að finna þjóðfélagsgagnrýni og frelsis-
kröfu fast undir fætur. Hann hefur reynt að finna kröfunni um sannleika í
félagsvísindum fótfestu í því sem hann hefur kallað „fyrirmyndar málþing".
I raunverulegum samfélögum sem einkennast af ójöfnum völdum og
auðsskiptingu eru slíkar aðstæður ekki fyrir hendi. Þar verða boðskipti
„brengluð". Hugmyndin um „almenning" og frumatriði hans felur í sér
fyrirmynd sem nota má til að meta núverandi þjóðfélagsskipan, og skapa
raunverulegar stofnanir, með hann að leiðarljósi.
Gildi „almenningsins“
Eg vil reyna að meta gildi hugmyndarinnar um „almenning" fyrir um-
ræðuna um uppbyggingu og hlutverk fjölmiðla. Ég ætla að beina athyglinni
að útvarpi og sjónvarpi og hvernig opinberir miðlar af því tagi birtast í ljósi
hennar. Þessi viðleitni er meðvituð tilraun til að brjótast út úr umræðunni
um fjölmiðla og stjórnmál, um pressu og frjálsa pressu, sem á upptök sín í
sögu prentmiðla.
Mesti styrkur opinberrar fjölmiðlunar, en henni verðum við að viðhalda á
hverju sem dynur, er að hún gengur útfrá og reynir að endurspegla í reynd
samfélagshætti sem eru fyrst og fremst pólitískir en ekki hagrænir. Hún
reynir á sama tíma að einangra sig frá ríkisíhlutun, sem er ekki það sama og
pólitísk stjórn, þó það gleymist oft.
Upprunaleg hugmynd John Reiths fyrsta forstöðumanns BBC var örugg-
lega í anda Upplýsingar, og innan þeirra þröngu marka sem pólitískir og
hagrænir þættir þess tíma leyfðu var greinileg viðleitni innan BBC fyrstu
árin að ávarpa hlustendur eins og skynibornar pólitískt meðvitaðar verur,
en ekki eins og neytendur.5 Auðvelt er að segja að umræðuefni og upplýs-
ingar sem þóttu verðar umfjöllunar hafi verið svívirðilega bundnar þröngri
stéttarlegri skilgreiningu á því sem talið var hollt fyrir almenning, og
stofnunin hafi verið dæmd frá upphafi vegna þess hve landslýður var þegar
upptekinn af hugmyndafræði neysluhyggju. Aðeins var hægt að halda þessu
formi til streitu, eins og andhverfan, Radio Lúxemburg sýndi, í krafti
harðhentrar einokunar. En þessi röksemdafærsla missir marks því ekki má
gleyma meginatriði stofnunarinnar og mikilvægi hennar sem fyrirmyndar
og kosts sem í boði er gagnvart markaðsöflunum.
Vandinn við markaðshyggjukenninguna um pressu er ekki sá að markað-
urinn hefur skapað fáveldi, sem er andstætt frumforsendum frjálshyggju,
eða að einkaeign á fjölmiðlum leiði til stjórnar á pólitískri umræðu, þótt
48