Tímarit Máls og menningar - 01.02.1987, Síða 99

Listin að Ijúka sögu
dómur ekki tákna meinlæti „öðrum en munuðsjúkum sælkerum. Donquix-
otismi! Donquixotismi!“ „Gerðu sáttmála milli holds þíns og anda [. . .],
hvatalífsins og vitsmunalífsins, og gjald hverjum sitt!“ segir hann við sjálfan
sig. „Einginn nær dýrlegra takmarki en því að vera menskur maður, eins og
Guð hefur skapað hann.“ (449-51)
Nóttin með Diljá og hið hrifna lof Steins um manninn og mannlegar
tilfinningar virðist bera vott um endanlegt hughvarf hans. En í síðustu
setningu kaflans gerir hann skyndilega lítið úr þessari játningu sinni og
skoðar hana aðeins sem nokkurs konar hugdettu í stanslausum og þver-
sagnakenndum rökræðum sínum: honum „þótti verulega gaman að láta sig
dreyma um, að hann væri menskur maður“ (452)! Enda er hann við endur-
fund sinn við Diljá í lok sögunnar búinn að setja upp munkagrímuna aftur,
einsog ekkert hefði komið fyrir.
Það er athyglisvert að í annarri útgáfu (1948) einsog í þriðju útgáfu (1957)
Vefarans er þessi lokasetning kaflans felld niður (342 og 293). Astæðan til
þess er óljós. Kannski hefur höfundurinn þar með viljað leggja meiri áherslu
á reynslu Steins þá um nóttina og gefa í skyn að hún muni ráða úrslitum. En
um leið gerir þessi útstrikun útkomu sögunnar enn óvæntari og torskiljan-
legri.
Guð og maðurinn eru harkalega andstæð skaut í hugmyndaheimi Steins
Elliða. En önnur mikilvæg andstæða er milli karlmanns og konu. Þessvegna
er Vefarinn einnig ástarsaga, þó með einkennilegu móti sé. Konan, Diljá, er
ímynd jarðnesks og mannlegs eðlis. Hún er freistingin sem verður að
yfirvinna. Það virðist þá rökrétt að Steinn skuli óttast hana, fyrirlíta og hata.
Þegar Diljá smeygist niður undir sængina við hlið Steins um nóttina í
bóndabænum og hvíslar í eyra hans: „Þú kastar mér ekki frá þér nakinni?"
svarar hann: „Nei, ég þakka þér fyrir það, elskan mín, hvað þú hefur lofað
mér að kvelja þig mikið. Það er sælast að kvelja . . . kvelja . . . kvelja . . .“ og
hann heldur áfram, í orðum sem sýna hvern óleysanlegan hnút kenningar
hans og mannlegar tilfinningar hafa riðið honum:
- Nei, elskan mín, ég drep þig ekki; ég kvel þig, kvel þig, kvel þig; það er
meira gaman að sjá þig deya út smátt og smátt. Eg fór frá íslandi síðast í þeim
tilgángi að kvelja þig og kom til íslands í sumar í þeim tilgángi að kvelja þig,
og þegar ég fer, þá fer ég til að kvelja þig, því að þú ert hið eina, sem ég elska.
Ast mannsins til konunnar er hið einasta sanna í lífinu. Allt í lífi mínu er lýgi,
Diljá, Guð og Djöfullinn, Himinn og Helvíti, alt lýgi nema þú. (447)
En, sem sagt, við endurfund þeirra í lok sögunnar hefur Steinn náð sér á
strik aftur: „Maðurinn er blekkíng. Farðu og leitaðu Guðs, skapara þíns,
því alt er blekkíng nema hann.“
87