Tímarit Máls og menningar - 01.02.1987, Síða 100

Tímarit Máls og menningar
Hegðun Steins gagnvart Diljá markast af einhverju samblandi af alda-
gömlu kvenhatri með kristilegum formerkjum, kvenfaslni og kvalalosta. Það
er reyndar varla hægt að tala um gagnkvæma ást milli manns og konu. Diljá,
uppeldissystir Steins, hefur dáð hann frá því hún var lítil telpa og síðan sem
fullorðin kona elskað hann einlægt og skilyrðislaust. En í sjálfselsku sinni
virðist Steinn ófær um að sjá Diljá sem sjálfstæða lifandi manneskju. I
augum hans er hún varla til nema sem hluti af kerfi, nokkurs konar próf-
steinn á viljaþrek hans.
Vefarinn hefði getað endað með því að Steinn vísar Diljá frá sér við
endurfund þeirra í salisíanska klerkasetrinu. En í hundraðasta og síðasta
kaflanum fylgir frásögnin vonsvikinni og auðmýktri konunni, þar sem hún
„reikar í myrkrinu um stræti hinnar heilögu Rómar, lömuð og lémagna eins
og drukkin skækja":
Hana mátti einu gilda um allar leiðir. Hún var komin til Rómar, og það er
þángað, sem allar leiðir liggja, og nú er eingin leið framar rétt, eingin raung.
Veröldin er eins og nótt í Róm. Göturnar liggja hver um aðra þvera, hver veit
hvert? Sumir sofa; sumir vaka; sumir eru að fæðast, aðrir að deya. Og líf
mannsins er tilraun til að hervæðast gegn hinni eilífu skelfíngu, sem hlær að
baki dagsins. Ef blekkíngunni er svift burt og maðurinn sér sjálfan sig, þá fer
honum eins og skoffíninu: hann uppgötvar, að huggun finst hvorki á himni
né jörðu, og deyr. Og Rómaborg er einkar fræg borg, af því að hún er bygð á
sjö hæðum, en eftir miðri borginni veltir Tíberfljótið mannkynssögunni
áfram í mórauðum öldum sínum. Það er meiníngarlaus skopsaga, blönduð
andatrú, sennilega eftir Arthur Conan Doyle, byrjar án upphafs og dettur
botnlaus niður eins og dansleikur í kirkjugarði. . . (499-500)
Þannig lýkur bókinni með mynd af Diljá, sem víkkar til að sýna okkur
manneskjuna sem slíka, varnarlausa gagnvart „hinni eilífu skelfíngu", án
huggunar „hvorki á himni né jörðu“. Er það einnig að lokum reynsla Steins
af hringiðu hugmyndakerfanna, þrátt fyrir linnulausa leit hans og harkalega
einbeitni? Er nokkur leið út úr þessum yfirþyrmandi einmanaleika, þessum
„existensíalíska“ tómleika?
Pólitísk ástarsaga
Salka Valka (1931-32) er fyrsta skáldsaga Halldórs eftir Vefarann, og nú
hefur hann ákveðið snúið sér að Islandi og íslensku alþýðulífi. Munurinn á
þessum verkum er vissulega geysimikill, og varla nein ástæða til að fjölyrða
um hann. En við nánari athugun eru þrátt fyrir allt talsverðir snertipunktar
milli þeirra, bæði í framsetningu hugmyndaheims og í lýsingu sögupersóna.
Fyrir nokkrum árum var Salka Valka til umræðu í þessu tímariti. Silja
88