Tímarit Máls og menningar - 01.02.1987, Side 107

Listin ad Ijúka sögu
sögunni, og því hefur verið lýst af djúpu innsæi og átakanlegri nærgætni.
Nú, við endurfundinn eftir mörg ár, eru kraftar stúlkunnar á þrotum. Hún
hóstar upp blóði; einsog segir í vísu um Gunnvöru:
rennur blóð eftir slóð
og dilla ég þér jóð.
Bera gamla lýtur niður að Astu Sóllilju og virðir hana fyrir sér: „Já,
tuldraði hún, ekki spyr ég að því. Okysst á ég liðinn ennþá.“ Bjartur býr um
börnin og gömlu konuna í hripunum á ný og lyftir þeim til klakks:
Síðan tók hann Ástu Sóllilju í fang sér og sagði henni að halda vel um hálsinn
á sér, teymdi af stað. Þegar þau voru komin hátt upp í brekkurnar, hvíslaði
hún:
- Nú er ég aftur hjá þér.
Og hann svaraði:
- Haltu þér fast um hálsinn á mér, blómið mitt.
- Já, hvíslaði hún. Alltaf - meðan ég lifi. Eina blómið þitt. Lífsblómið þitt.
Og ég skal ekki deyja nærri nærri strax.
Síðan héldu þau áfram. (347)
í þessum stuttu orðaskiptum endurómar harmleikur mannlegra örlaga og
tilfinninga. Bjartur, í miskunnarlausri lífsbaráttu hans, og hin viðkvæma
dreymna stúlka eru einsog andstæð skaut. A einum stað segir: „Já það var
víst alveg áreiðanlega óbrúandi haf á milli þeirra, hans líf var of dýrt kveðið
til að ríma við hennar ókveðna fáorða líf, þrek hans við hennar viðkvæmni"
(II, 68). Og þó eru þau hvort öðru háð. Hinn sjálfstæði maður á viðkvæman
blett, þrátt fyrir hörku sína; Asta Sóllilja hins vegar dáist að þrótti hans og
þráir öryggið hjá honum. Hann hefur einu sinni rekið hana hrottalega frá
sér, í reiði og sárum vonbrigðum. Viðskilnaður þeirra var orðinn langur og
að því er virtist endanlegur. En undir niðri hafa þau alltaf skilið hvort annað
og hugsað til endurfundar, þó að stolt þeirra beggja hafi bannað þeim að láta
slíkt í ljós. Nú undir lokin, á tíma ósigursins og í skugga dauðans, lifa þau
aftur órjúfanlegt samband sín á milli. Ef til vill á ekki, þegar allt kemur til
alls, að líta á þetta sem harmsögu, heldur sem eina af þeim hamingjustund-
um þegar lífið virðist fullkomið?
Þannig endar sagan af hinum sjálfstæða manni á mjög persónulegan og
um leið „existensíalískan“ hátt. Það er athyglisvert að athygli beinist að
lokum átakanlega að örlögum einstaklingsins alveg einsog í Sölku Völku. Þó
má ekki gleyma því að myndin af þeim Bjarti og Astu Sóllilju verður enn
átakanlegri af því að hana ber við þjóðfélagslegt baksvið lífssögu þeirra.
Reyndar er þar ekki aðeins um baksvið að ræða. Örlög einstaklingsins eru
samtvinnuð þúsund ára sögu landsins, óhugsanleg án hennar.
95