Tímarit Máls og menningar - 01.12.1990, Blaðsíða 71

(hamars víf, „tröllkona“, hamarsbúi, berg-
búi, björgólfur, bergjarl o.s.frv.).13 Orðið
bergrisi í landvættasögu bendir vitaskuld í
sömu átt, þótt Snorri hirði ekki um að geta
heimkynnis hans. Átti bergrisinn inni í fjall-
inu ofan við Hjalla í Ölfusi þar sem Þórodd-
ur goði hefur sennilega búið? Hvemig sem
þessum málum kann að vera farið, þá er
freistandi að gera ráð fyrir því að Jám-
grímur eigi að minna á Skafta lögsögumann
Þóroddsson. Hann er sonur þess manns sem
bergrisinn táknar í landvættasögu, og auk
þess em afskipti hans af brennumálum
býsna varhugaverð, þótt þau komi raunar
lítt heim við lýsingu Jámgríms á hlutverki
sínu.
í íslendinga sögu Sturlu Þórðarsonar
(441) segir frá fyrirburði sem á að hafa gerst
aðfangakveld jóla. Guðmundur nokkur er á
heimleið frá silungsveiði, og í myrkrinu
„gekk maður að honum mikill og ákaflega
þreklegur. Hann var í kufli og lét slota
hattinn.“ Hatturinn kemur hér í staðinn fyrir
dulargrímu, og svo dimmt er á þessari
skammdegisstund að henni svipar til nætur
(grímu). Aðspurður kveðst hann heita Járn-
grímur og vera á leið upp í Homskarp, en
sama kveld var veginn maður í Homskarpi
af systursyni sínum. Lítill vafi er á að þessi
Jámgrímur á að tákna Óðin, og heimsókn
hans til Homskarps bendir til vígs. Náskyld
frásögn er í Böglunga sögum: örstutt ævin-
týri af smið sem hjálpar Óðni að jáma hest.
Smiðurinn spyr hvert förinni sé heitið, og
Óðinn segist ætla að ríða austur í Sparmörk
um kveldið, sem var hörð sjö daga reið.
„Fjómm nóttum börðust þeir síðar í Len-
mm, Sörkvir konungur og Eiríkur konung-
ur.“ Hér eins og víðar fer Óðinn í heimsókn
í því einu skyni að hrinda af stað sundmngu
og vígum. Yfirlýsing Jámgríms að Lóma-
gnúpi að hann ætli til alþingis vekur svipað-
an grun, enda leiða eijur þar til oirustu og
mannfalls.
Um Jámgrím Njálu er það sérstaklega
tekið fram að hann hafi verið í geitheðni, og
er slíkt merkilegt atriði af tvennum sökum.
í fyrsta lagi minnir búnaður karls á jötuns-
nafnið Geitir og orðið geitla sem merkti
„tröllkonu.“ Á hinn bóginn bregður fyrir
einstaka nafnorði sem em bæði Óðinsheiti
og hafursheiti, svo sem Grímnir og Geir-
ölnir. Þegar haft er í huga hve mikinn áhuga
fornmenn höfðu á merkingum sérheita, þá
er það engan veginn óhugsandi að höfundur
Njálu hafi sett fyrra liðinn í örnefninu
Lómagnúpur í samband við lóm í merking-
unni „svik“, þótt vitaskuld virðist gnúpur-
inn kenndur við fuglinn lóm.
Enginn skyldi láta sér bregða þótt Jám-
grímur feigðarboði í draumi Flosa dragi
nokkum dám af Óðni. Víða í fornum ritn-
ingum vomm þar sem raktir em kynlegir
atburðir virðist hinu foma sigurgoði nor-
rænna manna bregða fyrir. Um þetta mál
mun ég fjalla á öðmm vettvangi, en hér skal
látið nægja að minna á það hlutverk sem
valkyrjur leysa af hendi með mikilli prýði í
Njálu þegar þær kveða Darraðarljóð og
vefa örlög manna, rétt um það leyti sem
Bijánsbardagi, annar ískyggilegur atburður
sögunnar, á sér stað. Um valkyrjur segir
Snorri á þessa lund í Eddu (1931; 40): „Þær
sendir Óðinn til hverrar orrustu; þær kjósa
feigð á menn og ráða sigri.“ Önnur tengsl
með Óðni og valkyrjum þarf ekki að rekja
að sinni.
Freistandi er að gera ráð fyrir því að vísa
Járngríms beri vitni um áhrif frá Merlínus-
spá Gunnlaugs Leifssonar munks (d. 1219).
Kenningin heila borg kemur hvergi fyrir að
fornu nema hjá Jámgrími og Gunnlaugi
TMM 1990:4
69