Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Side 11

ólíklegt er að konur hafi nokkurn tíma
verið helmingur heimafólks í Skálholti,
og að því leyti hefur staðurinn verið
ólíkur venjulegum bæ eða þorpi. Hvergi
annars staðar hafa ungir menn haft
tækifæri til að hitta eins marga jafnaldra
sína alls staðar að af landinu og búa
innan um jafnmargt fólk, sem sumt var
með valdamesta og ríkasta fólki á
landinu öllu. Meirihluti þeirra
Íslendinga sem hlutu formlega menntun
áður en Skálholtsskóli var fluttur til
Reykjavíkur varði hluta ævi sinnar í
þessum byggðakjarna og lagðist til
svefns í svefnstofu skólapilta.
Þessi grein er útdráttur úr ritgerð
höfundar til MA prófs í sögulegri
fornleifafræði við háskólann í Bristol á
Englandi frá árinu 2006, og fjallar um
gögn úr þeim hluta uppgraftarins í
Skálholti, sem er túlkaður sem
svefnstofa skólapilta. Uppgröfturinn í
svefnstofunni fór fram fyrstu þrjú
uppgraftartímabilin, sumurin 2002,
2003 og 2004. Í greininni verður gerð
stuttlega grein fyrir byggðakjarnanum í
__________
10
Skólapiltar í Skálholti
Mynd 1. Uppdráttur af Skálholti frá upphafi/miðbiki 18. aldar.
Skálholti áður en fjallað verður um
svefnstofuna og gripasafnið sem fannst
þar. Þá verður vikið að skólapiltunum
sjálfum, og dvöl þeirra í skólanum
skoðuð út frá hugmyndum um stétt-
skiptingu innan skólans og hvernig
piltarnir hafa reynt að hafa áhrif á stöðu
sína í virðingarröð stofnunarinnar.
Leitast er við að flétta saman ritaðar
heimildir og upplýsingar úr fornleifa-
uppgreftinum, til að skapa mynd af
lífinu í Skálholtsskóla, sem er bæði
flókið og margþætt. Sú mynd getur þó
einungis verið svipleiftur – brot úr
heildarmynd af stofnuninni allri.

Byggingar í Skálholti
Elsta ritaða heimildin um útlit
bygginganna í Skálholti er uppdráttur
sem líklega er frá upphafi eða miðri 18.
öld (sjá mynd 1). Á honum má sjá að
byggingarnar í Skálholti voru í
meginatriðum stór gangabær. Kort af
staðnum frá árinu 1784 hefur einnig
varðveist og uppdráttunum ber saman í
flestum atriðum um staðsetningu
einstakra herbergja (sjá mynd 2). Göng
lágu frá suðri til norðurs og til austurs
frá þeim voru skólastofan, svefnstofa
skólapilta og hús kennara við skólann
en vestan við þau voru íveruhús biskups
og fjölskyldu hans. Við norðurenda
Ágústa Edwald
__________
11
Árið 1762 var Ólafur Einarsson Notarius Cubiculi, sá nemandi sem hafði yfirumsjón með
svefnstofu skólapilta. Þetta var hans fyrsta ár í embætti og jafnframt síðasta árið hans í
Skálholtsskóla, þar sem hann hafði verið hvern vetur frá því 1757 (Jón Halldórsson 1916-1925,
336-334). Þetta var sérstaklega erfiður vetur til að vera Notarius Cubiculi þar sem hurðin af
svefnstofunni hafði fokið af (Benjamín Kristjánsson 1956, 247-248). Það var því einstaklega
kalt í svefnstofunni og piltarnir kvörtuðu sáran. Þeir höfðu reynt að fá fleiri teppi til að halda á
sér hita, og sumir höfðu brugðið á það ráð að sauma tvö teppi saman til að búa til svefnpoka.
Stundum þegar það rigndi mikið urðu rúmin þeirra svo blaut að það var betra að sofa á gólfinu
á meðan dýnurnar og rúmfötin þornuðu. Gólfið var kalt og rakt og ræsið undir því náði varla
að hafa við rigningunni. Piltarnir voru 34 og deildu 10 rúmum, að minnsta kosti þrír sváfu í
hverju rúmi og það hjálpaði þeim að halda á sér hita. Það var varla neitt autt gólfpláss í
svefnstofunni á venjulegum degi og þegar það rigndi og sumir brugðu á það ráð að sofa á
gólfinu var erfitt að fóta sig. Það sem datt á gólfið var svo gott sem týnt, stappað niður í
moldargólfið eða skolað burtu í ræsinu. Piltarnir týndu mörgum hlutum þennan vetur,
hnöppum og tölum. Sumir þeirra háttuðu kannski annars staðar en í svefnstofunni, það voru
svo sannarlega hlýrri herbergi í Skálholti. Ólafur Einarsson þekkti reglurnar vel (Lovsamling
for Island II 1853, 459). Þær voru lesnar fyrir piltana í byrjun hvers skólaárs svo Ólafur hafði
heyrt þær að minnsta kosti fimm sinnum. Hann vissi að piltunum var óheimilt að sofa annars
staðar en í svefnstofunni með skólabræðrum sínum, nema ef þeir voru veikir. Hann átti að
skrifa niður nöfn þeirra pilta sem brutu reglurnar, og lesa þau upp á laugardögum. Ólafur lá í
rúminu sínu, hlustaði á rigninguna, hann taldi skólabræður sína sem voru að sofna og lagði á
minnið nöfn þeirra, ef einhverjir voru, sem ekki lágu á sínum stað.