Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Síða 23

tegundin af smáhlutum voru hnappar
(120), brýni (81), fjöðurstafir (30) og
perlur (25). Perlur og hnappar eru litlir
hlutir sem týnast auðveldlega á
moldargólfum þrátt fyrir að þeir væru
verðmætir og vel væri litið eftir þeim
(sjá myndir 7 og 8). Brýni og
fjöðurstafir hafa verið nauðsynjar fyrir
skólapilta og þó að flestir þessara
fundnu hluta gætu hafa týnst er líklegt
að sumum þeirra hafi verið hent
viljandi.
Flestar perlurnar eru úr gleri en
rafperlur og agatperlur fundust einnig.
Perlurnar hafa verið innfluttar, líklega
frá Hollandi (Lucas 2002, bls. 55).
Sumar þeirra eru líklega af klæðnaði en
aðrar hafa hugsanlega verið úr
talnaböndum. Hnapparnir 120 eru úr
ýmis konar efnum, 44 eru úr
koparblöndu, 40 úr gleri, 14 úr málmi,
sem enn er ógreindur, níu úr tini, tólf úr
tré og einn hnappur er úr ull. Langflestir
hnappanna hafa verið innfluttir líkt og
perlurnar fyrir utan kannski tré- og
ullarhnappinn sem sennilega eru
innlendir. Fjöðurstafirnir eru líklega úr
svanafjöðrum og gerðir á Íslandi og
brýnin eru innflutt, að öllum líkindum
frá Noregi.

Lífið í Skálholtsskóla
Skólapiltar
Í samræmi við lútherska hugmynda-
fræði var Skálholtsskóli ekki einungis
ætlaður ríkari hluta þjóðarinnar. Til að
tryggja að fátækir piltar hefðu aðgang
að menntun skyldu 24 af 40
skólapiltum, sem skráðir voru til náms,
fá ölmusu frá konungi samkvæmt
reglugerð sem samin var við stofnun
skólans árið 1552 (Diplomatarium
Islandicum XII, bls. 359). Ýmsar
viðbætur voru samdar við
stofnunarreglugerðina og ný reglugerð
frá 1743, sem og ýmis bréf sem varða
skráningu einstakra skólapilta og
ágreiningsatriði við aðbúnað þeirra,
gefa vísbendingar um bakgrunn og
efnahag.
Viðbót við stofnunarreglugerðina frá
árinu 1563 gefur til kynna að jafnvel
þótt skólayfirvöld hafi heldur viljað
nemendur sem tileinkuðu líf sitt
kirkjunni var ekki nauðsynlegt að helga
kirkjunni starfskrafta sína við inngöngu
í skólann. Í viðbótinni segir að þeir,
sem að skólagöngu lokinni komist í
veraldlegar stöður eða sæki frama sinn
utan kirkjunnar, skuli borga til baka þá
ölmusu sem þeir þáðu á meðan þeir
voru í skólanum, fæði og húsnæði (Jón
Þorkelsson og Klængur Jónsson 1910b,
bls. 5). Þessi regla bendir til þess að
sumir nemendanna í Skálholtsskóla hafi
ekki farið í skólann með það í huga að
gerast þjónar kirkjunnar. Jafnvel þótt
meirihluti kennslunnar hafi snúist um
að undirbúa nemendur til prestskapar
hafa piltarnir lært ýmislegt sem hefur
nýst þeim til annarra verka.
Nýja skólareglugerðin frá 1743
gefur til kynna að áður en hún var
samin hafi verið komið fram við þá
drengi, sem þáðu ölmusu, á annan hátt
en þá sem borguðu skólagjöldin. Í
reglugerðinni segir að allir skólapiltar
Skólapiltar í Skálholti
__________
22
skuli fá sama fæði, hvort sem þeir þiggi
ölmusu eður ei, og að enginn, hvort sem
af fjárhagsástæðum eða vegna
fjölskyldutengsla, skuli þiggja mat utan
veggja skólans. Þetta bendir til þess að
nýju reglugerðinni hafi verið ætlað að
ráða bót á stéttaskiptingu innan skólans,
sem átt hefur rót sína að rekja til
skiptingar drengjahópsins í þá sem þáðu
ölmusu og þá sem borguðu sjálfir.
Skýrsla, sem rektor skólans, Jón
Þorkelsson skrifaði árið 1733 um mál
skólans, bendir hins vegar til þess að
þeir drengir sem þáðu ölmusu hafi ekki
alltaf verið fátækir. Jón kvartar yfir því
að biskupinn einn ákveði hverjir hljóti
ölmusu á grundvelli vitnisburðar frá
foreldrum og forráðamönnum:
“ … thi Biskoppen alleene antager
saadanne Discipler efter deris
Forældris eller Paarörendis begiering,
kunde og vel hende sig, at der fandtes
Een eller fleere som holdtes for at være
saa fattig at hand matte nyde Kongens
Beneficium og kunde dog formaa at
betale bispen sin Kost, hvorfore een
gandske fattig maa dog undelukckes fra
Allmissen. Men dersom de der indsnege
sig saaleedes udi Allmisse Diciplernes
Tal, bleve siden tilholdt at erlegge saa
mange Penge som de har formaaet at
give for sin kost paa Bispegaareden
imedens de gick I Skole enten til andre
fattige Diciplers bedre forpleyning, eller
andre giorte Omkostningers
Erstattning” (Jón Þorkelsson og
Klængur Jónsson 1910b, bls. 36).
Ólík stéttarstaða skólapilta, þeirra sem
þáðu ölmusu og þeirra ríkari, hefur því
ekki endilega verið eins skýr og
stofnunarreglugerðin frá 1552 gefur til
kynna. Ölmusupiltar hafa ekki
eingöngu verið frá fátækari heimilum,
þó þeir kæmu líklega ekki frá allra
ríkustu fjölskyldunum. Önnur dæmi í
ritheimildum styðja þessa ályktun. Jón
Árnason Skálholtsbiskup skrifaði
Þorsteini Sigurðssyni sýslumanni bréf
árið 1735. Þar segir að sonur Þorsteins
sé velkominn í Skálholtsskóla, hvort
sem rektor skólans (sem þá var Jón
Þorkelsson) gefi leyfi sitt eður ei.
Biskupinn segir ennfremur að Þorsteinn
þurfi ekki að greiða skólagjöld fyrir son
sinn. Sýslumenn verða seint taldir með
fátækari landsmönnum og Þorsteinn
hefur að öllum líkindum haft full tök á
að borga með syni sínum. Árið 1757
skrifaði Jón Eggertsson Finni Jónssyni
Skálholtsbiskupi bréf til stuðnings við
ölmusuumsókn annars sýslumannssonar
og fullyrðir að faðir drengsins
(sýslumaðurinn) hafi engin tök á að
greiða fyrir menntun hans (Guðlaugur
R. Guðmundsson 2000, bls. 94).
Reglugerðinni frá 1743 var ætlað að
binda endi á mismunun í fæði
ölmusupilta og annarra. Við fyrstu sýn
mætti ætla að það hafi verið gert til að
tryggja að ölmusupiltar fengju jafngott
fæði og þeir sem borguðu fyrir sig
sjálfir. Ákvæði reglugerðarinnar um að
skólapiltar skuli ekki, af fjárhags-
ástæðum eða vegna fjölskyldutengsla,
afla sér fæðis utan veggja skólans gæti
þó allt eins vel, í ljósi þess að sumir
ölmusupiltar voru úr efri stéttum
samfélagsins, átt að koma í veg fyrir að
Ágústa Edwald
__________
23