Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Side 39

innan hverrar jarðar. Það virðist ekki
vera algengt að þessar minjar séu
tengdar við skilgreindar leiðir og eru
þær því teknar úr samhengi við
minjastaðinn – leiðina. Ekki er vænlegt
til árangurs að búta minjar sem ná yfir
fleiri en eina jörð niður eftir
landamerkjum og hengja þær á jarðirnar
sem þær tilheyra því að það gefur ranga
mynd af fjölda minja í landinu og slítur
þær úr samhengi við aðrar minjar sem
þær tengjast. Það á einnig við um
minjar sem ná yfir sýslumörk. Komið
hefur í ljós að það er erfiðleikum háð að
nýta upplýsingar um leiðir sem skráðar
eru innan hverrar jarðar sem þær liggja
yfir þegar skrá á allar leiðir eða leiðir af
tiltekinni gerð á stóru svæði (Ágústa
Edwald, 2004).

Hverskonar staðbundnar minjar eru
til vitnis um samgöngur?
Fljótt á litið virðast samgönguminjar á
Íslandi vera harla fátæklegar; vörður á
stangli, óljósar götur og leifar af
kláfferju eða gamalli brú. En hvers
konar minjar er hægt að telja til
samgönguminja? Þær minjar sem
tengjast samgöngum á sjó eru fyrst og
fremst hafnir, lendingar og siglingamið.
Þær minjar sem eru til vitnis um
samgöngur á landi eru vörður sem vísa
veg, götur, upphlaðnir og ruddir vegir,
brýr af öllum gerðum, göngugarðar,
ferjustaðir, vöð, traðir og þannig mætti
áfram telja. Þetta eru ekki svo fáir
minjaflokkar þegar nánar er að gáð. Það
sem gerir það að verkum að samgöngu-
minjar virðast vera fátæklegar er að þær
eru sjaldan mjög sýnilegar, þær eru
brotakenndar og strjálar. Sumar þessara
minja eru ekki mannvirki (t.d. götur,
vöð og ferjustaðir) og getur það gert
skráningarmönnum erfitt fyrir þar sem
oft sést lítið til slíkra minja.
Fornleifar eru oft óhlutbundnar í
þeim skilningi að engin mannaverk eru
sýnileg á þeim. Slíkar fornleifar eru
staðir sem hafa menningarlega tengingu
vegna þess að þar hafa átt sér stað
ákveðnir atburðir, endurteknar athafnir,
þar hafa ákveðin verk verið unnin eða
þeim fylgir trú eða sögn (GÓ og ÓV,
1997). Ýmsar samgönguminjar geta
þess vegna verið óhlutbundnar, t.d.
lendingar, áfangastaðir og tjaldstæði.
Allar skráðar fornleifar fá úthlutað
tegund og hlutverki. Tegund fornleifa
segir til um hvers eðlis þær eru. Þeim
má skipta í fjóra flokka: mannvirki
(bæjarhóll, dys, garðlag, gerði, gryfja,
hús, kantur, náma, renna, tóft, varða),
vísbendingar um mannvirki (frásögn,
heimild, örnefni), náttúruminjar sem
hafa fengið hlutverk mannvirkis eða
hafa menningarsögulegt gildi (hver,
lind, hellir, náttúruminjar) og minja-
staðir sem hvorki eru mannvirki né
náttúruminjar en fengið hafa hlutverk
mannvirkis (álagablettir, þjóðsögustaðir
og sögustaðir) (GÓ og OV, 1997).
Það hlutverk sem fornleifum er valið
í skráningu á að lýsa því vel hvaða
hlutverki þær gegndu. En oft koma
fleiri en eitt hlutverk til greina og þá
verður að velja það sem er
upprunalegast eða lýsir best notkun
mannvirkisins þar sem það á við (GÓ __________
38
Fornar leiðir á Íslandi
og OV, 1997). Hér eru samgönguminjar
taldar minjar sem eru hluti af
samgöngukerfinu og/eða stuðla á
einhvern hátt að bættum samgöngum. Í
fornleifaskráningu fá þessar minjar
hlutverkin: brú, ferja, göngugarður,
kláfferja, leið, samgöngubót, traðir og
vað. Aðrar minjar sem tengjast
samgöngukerfinu og geta gefið
vísbendingar um ferðalög og legu leiða
verða hér einnig taldar til samgöngu-
minja. Þær fá hlutverkin áfangastaður,
sæluhús, náttstaður og tjaldstæði. Mjög
breytilegt er hverrar tegundar samgöngu
-minjar eru en þær tegundir sem eiga
fyrst og fremst eða eingöngu við
samgönguminjar eru: vegur, gata, brú
og varða.
Skilgreining leiða
Hvað er leið?
Forsenda þess að hægt sé að fjalla um
fornar leiðir og skráningu þeirra á
marktækan hátt er að hafa skýra
skilgreiningu á því hvað fyrirbærið leið
er og hvaða leiðir teljast til fornleifa. Í
víðasta skilningi er það leið sem farin er
milli tveggja staða þó hún sé ekki farin
nema af einum manni í eitt skipti.
Leiðir sem skráðar eru sem fornleifar
þurfa þó að uppfylla fleiri skilyrði.
Hlutverkið leið er í leiðbeiningum
um fornleifaskráningu skilgreint
þannig: Leið er hverskyns skilgreinan-
leg leið milli tveggja staða sem farin
var að jafnaði (GÓ og OV, 1997).
__________
39
Kristborg Þórsdóttir
Mynd 1. Varða með vegvísi (Guðmundur Páll Ólafsson, 2000).