Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Side 51

tilgangi er lykillinn að ítarlegri og fyllri
leiðaskráningu en ella og góðum
rannsóknum á sviði samgangna.
Áfangastaðirnir eru breytilegir frá
einum tíma til annars og umferðin hefur
sömuleiðis verið breytileg. Í töflu 1 er
listi yfir helstu áfangastaði og ferðir
sem menn hafa farið fyrr á öldum en
ekki er um sögulegt yfirlit að ræða.
Listanum er skipt gróflega í tvo flokka
– aukaleiðir og alfaraleiðir – en sú
skipting er ekki algild.
Ný skráningaraðferð fyrir leiðir
Af hverju sérstök aðferð við
leiðaskráningu?
Í hefðbundinni fornleifaskráningu á
Íslandi eru einstakar samgönguminjar
skráðar á sama hátt og aðrar fornleifar
en heildrænni skráningu leiða og
kortlagningu þeirra hefur verið verulega
ábótavant. Ástæðan fyrir þessu er
þríþætt: sú aðferð sem beitt er við
hefðbundna fornleifaskráningu hentar
illa við skráningu leiða, vinnubrögð
skráningarmanna duga ekki og þeir
gagnagrunnar sem eru við lýði eru
óheppilegir til þess að halda utan um og
vinna með upplýsingar um minjastaði
og línulegar minjar.
Í fornleifaskráningu á Íslandi eru
bújarðir grunneining. Þær eru nokkurs
konar mengi og innan þeirra eru
fornleifar skráðar. Þessi grundvöllur
skráningarinnar byggir á þeim
forsendum að fornleifar á Íslandi
tilheyri einu menningarskeiði og að
litlar breytingar hafi orðið á auðlinda-
nýtingu og tækni frá landnámi og fram
undir lok 19. aldar (Adolf Friðriksson
og Orri Vésteinsson, 1998). Skráningar-
aðferð sem hefur bújörð sem grunn-
einingu er mjög ákjósanleg fyrir Ísland
og hefur reynst vel til að skrá allar
minjar sem eru innan jarðarinnar og
tilheyra henni. Flestar minjar er hægt að
skrá með þessum hætti en þó eru ýmsir
minjaflokkar sem þessi aðferð getur
ekki gert nógu góða grein fyrir. Tveir
þeirra eru garðar og leiðir og eiga þeir
það sameiginlegt að vera línulegar
minjar og fara oft yfir mörk milli
tveggja eða fleiri jarða.
Oftast eru stakar jarðir eða hreppar
skráðir í einu. Tilhneiging er í þá átt að
__________
50
Fornar leiðir á Íslandi
Aukaleiðir:
Leiðir innan sóknar og hrepps
Leiðir innan jarðar
Selja- og nytjaferðir, göngur og réttir
Námur

Alfaraleiðir:
Hafnir og verslunarstaðir
Fardagar, smalabúsreið og leikar
Vera- og skreiðaleiðir
Biskupsstólar og klaustur
Þing
Liðssöfnuður og herferðir
Póstferðir
Tafla 1: Listi yfir helstu áfangastaði
skráningarmenn láti leiðir mæta afgangi
í skráningunni þegar þær ná yfir miklu
stærra svæði en verið er að skrá, en
stakar samgönguminjar á leiðunum geta
verið skráðar samviskusamlega innan
skráningarsvæðisins. Það getur verið
erfitt og flókið að átta sig á legu leiða
og það tekur tíma að ganga leiðirnar. Í
fornleifaskráningarverkefnum er
sjaldnast gert ráð fyrir þeim tíma sem
fer í skráningu leiða en hún er mun
tímafrekari en skráning einstakra staða.
Þá brýtur það upp vanaföst vinnubrögð
skráningarmanns að hafa uppi á og elta
leiðir um langan veg út í óvissuna þegar
hann er vanur að vinna innan lokaðs
mengis jarðarinnar. Þetta eru líklegar
skýringar þess að leiðaskráning virðist
mæta afgangi í fornleifaskráningu á
Íslandi en það er óásættanlegt ástand.
Hvar skal leita fanga við skráningu
leiða?
Ýmsar vísbendingar og heimildir eru til
um fornar leiðir í ritum og á kortum en
mjög er misjafnt hversu nákvæmar og
ítarlegar þær eru. Vandi skráningar-
manns fornra leiða felst í því að ákveða
hvaða tímabil og hvaða heimildir hann
notar sem útgangspunkt í rannsókn
sinni. Eðlilegt er að byrja þar sem
ítarlegastar og fyllstar lýsingar eru af
leiðum. Niðurstaða mín er sú að best sé
að byrja leitina að leiðum í Sýslu- og
sóknalýsingum Hins íslenzka
bókmenntafélags, en þar er
spurningunni um alfaravegi svarað fyrir
flestar sóknir og sýslur en mjög er
misjafnt hversu ítarlegar þessar lýsingar
eru eftir heimildarmönnum.
Lýsingarnar eru frá miðri 19. öld, áður
en stórkostlegar breytingar höfðu átt sér
stað í samgöngumálum og á öðrum
sviðum íslensks þjóðlífs. Það er því
kjörið að gera þessa heimild og þennan
tíma að byrjunarreit þar sem heimildin
nær til alls landsins og er frá tíma sem
er ekki mjög fjarlægur í árum talið en er
þó óravegu frá því þjóðfélagi sem við
búum núna í og byrjaði að breytast
mikið um það leyti sem söfnun svara til
Sýslu- og sóknalýsinga lauk. Annað
sem styður það að byrjað sé á þessum
stað er að aðrar mikilvægar heimildir
eru einnig til frá svipuðum tíma. Kort
Björns Gunnlaugssonar komu út árið
1848 en það eru landsfjórðungakort af
öllu landinu þar sem sýndar eru helstu
leiðir í byggðum og leiðir á fjöllum, auk
þess sem ferjur, brýr og vöð eru merkt
inn á kortin. Með því að skrá allar leiðir
í þessum heimildum er hægt að búa til
grunnkerfi alfaraleiða um miðja 19. öld.
Við það er svo hægt að bæta með
frekari heimildarýni, auka við
upplýsingar um þær leiðir sem þegar
hafa verið skráðar og skrá nýjar leiðir.
Aðrar heimildir kunna að gefa
vísbendingar um breytingar sem orðið
hafa á leiðakerfinu eftir miðja 19. öld
og hvernig það þróaðist fram að þeim
tíma. Auk ritheimilda og korta eru
loftmyndir gríðarlega mikilvægar
heimildir um legu leiða fyrir bílaöld.
Í þessari grein er mikil áhersla lögð
á að stuðst sé við heimildir við
leiðaskráningu og er hér litið svo á að
heimildavinna sé grundvöllur þess að
hægt sé að skrá leiðir og leiðakerfi með __________
51
Kristborg Þórsdóttir