Morgunblaðið - Sunnudagur - 21.06.2015, Side 38

38 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21.6. 2015
Kosningaréttur kvenna 100 ára
H
undrað ár eru nú lið-
in frá því að ís-
lenskar konur
fengu kosningarétt
til Alþingis. Því fer
fjarri að kosningarétturinn hafi
komið af sjálfu sér, heldur var hann
afleiðing og hluti baráttu sem segja
má að hafi hafist á þingi árið 1886
með frumvarpi sem þingmaðurinn
Sighvatur Árnason bar fram. Í
frumvarpinu var gert ráð fyrir
kosningarétti til handa konum, með
sömu skilyrðum og kosningaréttur
karla laut. Þar sem breyta hefði
þurft stjórnarskrá til að frumvarpið
næði fram að ganga var því vísað
frá.
Fyrsti karlkyns feministinn
Kvenréttindabarátta á Íslandi á sér
langa sögu og er hugsanlega við
hæfi að hefja söguna á árinu 1850,
þegar íslenskar konur fengu sama
erfðarétt og karlmenn. Áður höfðu
dætur fengið hálfan þann arf sem
synir fengu. Sama ár var gefin út í
Kaupmannhöfn bókin Clara Rapha-
el – 12 breve, en höfundur hennar
var ung stúlka, Mathilde Fiebiger,
sem viðraði í bókinni byltingar-
kenndar skoðanir sínar á trúmálum
og kvenfrelsi. Bókin vakti athygli og
árið eftir kom út bókin Breve til
Clara Raphael fra Theodor Imm-
anuel, en sú var eftir Magnús
Eiríksson guðfræðing. Bókin var
svar hans við skoðunum Mathilde
Fiebiger og lýsti Magnús því í skrif-
um sínum að konur stæðu að hans
mati ekki körlum að baki í neinu.
Magnús varð því með bók sinni
fyrsti karlmaður á Norðurlöndum
er talaði máli kvenna svo skorinort.
Fyrstu kvennaskólarnir
Eitt stærsta mál kvenréttinda-
baráttu 19. aldar var menntun
kvenna en stúlkum var á þeim tíma
óheimil seta á skólabekkjum lands-
ins. Þóra Grímsdóttir Melsteð hóf
undirbúning sérstaks skóla fyrir
konur á áttunda áratug 19. aldar.
Árið 1871 skoruðu síðan 25 konur á
landsmenn að gefa fé til stofnunar
sérstaks kvennaskóla í Reykjavík.
Skólinn varð að veruleika árið 1874
og var starfræktur í húsi Þóru og
manns hennar, Páls Melsteð sagn-
fræðings. Í kjölfarið fylgdu fleiri
skólar ætlaðir konum og voru þeir
styrktir af ríkinu líkt og skólar
karla. Gríðarlegur munur var hins
vegar á fjárveitingunum – árið 1891
fengu kvennaskólarnir samanlagt
5.000 krónur. Búnaðarskólarnir á
Hvanneyri, Hólum, Eiðum og í
Ólafsdal fengu hins vegar 10.000
krónur hver, samanlagt 40.000
krónur. Árið 1886 var konum leyft
að taka fjórðabekkjarpróf og burt-
fararpróf við Latínuskólann í
Reykjavík. Þær máttu þó ekki sitja
kennslustundir í skólanum.
Undir forræði eiginmanns
Árið 1861 voru sett lög er tilgreindu
að konur yrðu „myndugar með til-
sjónarmanni“ 18 ára en fullmynd-
ugar 25 ára – þó einungis væru þær
ógiftar. Giftar konur voru áfram
undir forræði eiginmanns síns. Árið
1882 fengu konur kosningarétt til
hreppsnefnda, sýslunefnda, bæjar-
nefnda, bæjarstjórna og safnaðar-
nefnda. Kosningaréttinn hlutu þó
einungis þær konur sem „áttu með
sig sjálfar“, þ.e. ekkjur og ógiftar
konur sem náð höfðu 25 ára aldri
og stóðu fyrir búi. Kjörgengi fengu
þessar fáu konur þó ekki og af-
spyrnufáar konur nýttu sér þennan
takmarkaða rétt.
Fulls jafnréttis krafist
Ómögulegt er að hlaupa yfir ís-
lenska kvennasögu án þess að minn-
ast á Bríeti Bjarnhéðinsdóttur, sem
fyrst birtist almenningi sem „ung
stúlka í Reykjavík“, en þannig titl-
aði hún höfund greinar sinnar,
„Nokkur orð um menntun og rétt-
indi kvenna“, er birt var í blaðinu
Fjallkonunni 1885. Áfram voru kon-
ur hvattar til dáða og árið 1888 birt-
ist í Þjóðviljanum „Opið bréf til ís-
firzkra kvenna frá nokkrum konum
í Þingeyjarsýslu“. Var það í fyrsta
sinn sem hópur kvenna tjáði sig
sameiginlega um eigin réttindamál.
Í bréfinu kom fram áskorun sem
konurnar hugðust fara með á Þing-
vallafund. Í henni var í fyrsta sinn
hérlendis krafist fulls jafnréttis
kvenna og karla, þar á meðal í fjár-
ráðum, rétti til mennta og allra
embætta landsins, að ógleymdum
kosningarétti og kjörgengi. Örlög
þessarar merku áskorunar urðu þó
sorgleg, því að þótt Þingvallafundur
samþykkti að skora á Alþingi að at-
huga málið vel var það ekki nefnt á
þinginu 1889. Kvenréttindafélag Ís-
lands var stofnað að frumkvæði
Bríetar Bjarnhéðinsdóttur árið 1907
– sama ár og allar konur, ógiftar
sem giftar, öðluðust kosningarétt og
kjörgengi til bæjarstjórnar í
Reykjavík og Hafnarfirði, með sömu
skilyrðum og karlar. Nýstofnað
Kvenréttindafélag Íslands hóf und-
irbúning framboðs og vann frækinn
sigur í kosningum 1908, þegar
fjórar konur hlutu kosningu.
Kosningaréttur kvenna
Mikilvægur áfangi vannst árið 1911
þegar lagt var fyrir Alþingi
stjórnarskrárfrumvarp sem gerði
ráð fyrir kosningarétti og kjörgengi
kvenna. Frumvarpið var samþykkt
en sökum sambandsmáls Íslands og
Danmerkur, sem þá var í hámæli,
hlaut það ekki staðfestingu kon-
ungs. Alþingi samþykkti nýtt stjórn-
arskrárfrumvarp árið 1913, en í því
frumvarpi var skilyrði þess efnis að
konur og hjú þyrftu að hafa náð
fertugsaldri til að öðlast kosninga-
rétt og kjörgengi til Alþingis. Einar
Arnórsson forsætisráðherra og
Klemens Jónsson landritari héldu til
Kaupmannahafnar á konungsfund í
júní 1915 með ýmis óundirrituð
frumvörp í farteskinu. Klemens
fékk að velja dag til undirskriftar-
innar en hann átti dóttur, Önnu,
sem fagnaði 25 ára afmæli 19. júní
1915 og varð sá dagur fyrir valinu.
Ekki fékk þó dóttirin kosningarétt í
afmælisgjöf, sökum aldursskilyrðis-
ins sem fyrr var nefnt. Konur héldu
mikla hátíð þann 7. júlí þegar Al-
þingi var sett og kosningaréttur og
kjörgengi þeim til handa var loksins
í höfn. Næstu ár og áratugir urðu
baráttukonum hins vegar vonbrigði.
Stjórnmálaþátttaka kvenna var
hverfandi þrátt fyrir að hinn laga-
legi réttur væri nú til staðar. Svo-
kölluð kvennastörf voru lágt launuð
(og eru raunar enn), fáar konur
sátu á þingi eða í embættum og
samfélagsskipan hvatti konur síður
en svo til mennta og vinnu utan
Áralöng atlaga að óréttlætinu
KOSNINGARÉTTUR KVENNA
DATT EKKI AF HIMNUM
OFAN HELDUR VAR HANN
AFRAKSTUR LANGRAR
BARÁTTU ATORKUSAMRA
ÍSLENDINGA SEM ENN SÉR
EKKI FYRIR ENDANN Á.
HÉR ERU MEGINATBURÐIR
Í SÖGU ÍSLENSKRAR
KVENNABARÁTTU RAKTIR
FRÁ 19. ÖLD OG FRAM
Á OKKAR DAGA.
Guðrún Ingibjörg Þorgeirsdóttir
gith@mbl.is
Fjöldi fólks kom saman á Austurvelli þann 7. júlí 1915 við setningu nýs þings til að fagna nýfengnum kosningarétti kvenna og vinnumanna.
Ljósmynd/Magnús Ólafsson
Fyrir árið 1915 höfðu kosningarétt um 65% karlmanna sem náð
höfðu 25 ára aldri. 35% karlmanna yfir 25 ára aldri höfðu því
ekki kosningarétt en þetta voru vinnumenn, menn sem gátu
ekki greitt 4 kr. í útsvar, menn sem stóðu í skuld vegna sveitar-
styrks og ólögráða menn.
Árið 1915 fengu kosningarétt konur og vinnumenn sem náð
höfðu fertugsaldri. Afnumin var einnig krafa um útsvars-
greiðslu, en í kosningunum 1916 höfðu kosningarétt um 84%
karlmanna yfir 25 ára aldri.
Hverjir máttu enn ekki kjósa eftir breytingarnar 1915?
 Konur undir fertugsaldri.
 Vinnumenn undir fertugsaldri.
 Karlmenn undir 25 ára aldri.
 Fólk sem þegið hafði sveitarstyrk eða verið svipt lögræði.
 Fólk með flekkað mannorð.
Fullt jafnrétti fullorðinna þegna hvað varðar kosningarétt
náðist ekki fyrr en árið 1984, þegar felld voru niður ákvæði um
missi kosningaréttar vegna lögræðissviptingar eða flekkaðs
mannorðs. Það ár var kosningaaldur jafnframt færður úr tví-
tugu í 18 ár.
Heimild: Vísindavefurinn.
Hverjir höfðu kosningarétt?
Íslenskar konur berbrjósta á Austurvelli í nafni brjóstabyltingarinnar.
Morgunblaðið/Eggert