Morgunblaðið - Sunnudagur - 21.06.2015, Blaðsíða 39

21.6. 2015 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 39
heimilis. Óánægja kvenna fór vax-
andi er leið á 20. öldina.
Rauðsokkahreyfingin
Hópur ungra kvenna kom saman í
kjallara Norræna hússins í lok apríl
1970. Umræðuefni þeirra var staða
kvenna á Íslandi og hreyfingin er
spratt upp af fundi kvennanna hlaut
nafngiftina „Rauðsokkahreyfingin“.
Rauðsokkar samanstóðu af körlum
og konum og störfuðu til ársins
1982, en það ár stofnaði fjöldi með-
lima hennar kvennaframboð og var
það fyrsti listi í framboði sem ein-
ungis innihélt konur síðan árið 1926.
Hreyfing Rauðsokka var áberandi,
en meðal baráttumála hennar voru
tilurð löggjafar um frjálsar fóstur-
eyðingar, réttur kvenna til mennta
og fjölgun leikskólaplassa.
Konum í opinberum embættum
tók smám saman að fjölga þegar
líða fór á seinni hluta 20. aldar. Frú
Vigdís Finnbogadóttir tók við emb-
ætti forseta Íslands árið 1980.
Kvennaframboðið í Reykjavík fékk
tvær konur kjörnar í borgarstjórn
árið 1982 og tvær konur voru einnig
kjörnar í bæjarstjórn á Akureyri.
Kvennalistinn var stofnaður ári
seinna og voru þrjár konur kjörnar
á þing.
#konurtala
Mikill hluti kvenréttindabaráttu 21.
aldar fer nú fram á internetinu. Þar
er nærtækt að nefna brjóstabylt-
inguna „Free the nipple“ sem sumir
hafa jafnvel viljað kalla hluta af
„klámvæðingu“ nútímans, en hluti
byltingarinnar felst í því að konur
birta af sér ljósmyndir berum að of-
an á samfélagsmiðlum. Þessari
gagnrýni svara byltingarkonur þó
sem svo að þetta sé akkúrat það
sem byltingin gangi út á: brjóst séu
eðlileg og myndir af þeim eigi ekki
að teljast klámfengnar. Dreifing
hefndarkláms eykst sífellt og hyggj-
ast konur slá vopnin úr höndum
gerenda með því að svipta feimn-
ishulunni af berum kvenmanns-
brjóstum.
Byltingin sem hófst í Face-
book-hópnum „Beauty tips“ nú í
sumarbyrjun er annað dæmi um
byltingu sem fyrst og fremst á sér
stað á samfélagsmiðlum, undir
myllumerkjunum #þöggun, #out-
loud og #konurtala. Gríðarlegur
fjöldi kvenna hefur stigið fram og
sagt frá því að hafa orðið fyrir kyn-
ferðislegu ofbeldi. Byltingin lifir og
sér þess m.a. merki í myndum á
Facebook. Þegar flett er í gegnum
síðuna má þannig á myndrænan
hátt sjá hversu sláandi algengt
kynferðislegt ofbeldi er.
Horft til framtíðar
Margt hefur unnist síðan Mathilde
Fiebiger gaf út byltingarkennda
bók sína árið 1850 og hreif með sér
Íslendinginn Magnús Eiríksson.
Baráttu fyrir jafnrétti kynjanna er
þó hvergi nærri lokið. Um leið og
litið er um öxl á þeim tímamótum
sem konur fagna um þessar mundir
er því við hæfi að blása konum nú-
tíðar sem framtíðar baráttuanda í
brjóst með þessum orðum Bríetar
Bjarnhéðinsdóttur: „Þær [dætur
landsins] þurfa að finna, að hið góða
og gamla orðtæki: „ef jeg finn ekki
veg, ryð jeg mjer sjálfur braut“, á
eins við þær og bræður þeirra.“
Heimildir: Á rauðum sokkum –
Baráttukonur segja frá, ritstýrt af Olgu
Guðrúnu Árnadóttur
Veröld sem ég vil eftir Sigríði Th.
Erlendsdóttur
Vefur Kvennasögusafnsins,
kvennasogusafn.is
Passaðu að þetta detti ekki,“segir Björg Baldvinsdóttirog grípur síma blaðamanns
sem er um það bil að detta úr
kjöltu hans. Ekki er á kvikum
hreyfingum hennar að sjá að hún
hafi fagnað tíræðisafmæli á þessu
ári en hún er fædd 16. júní árið
1915 á Stóra-Eyrarlandi sem var
torfbær og stóð á Akureyri, nærri
þar sem Lystigarðurinn er nú.
Átti eina bláa Nivea-dós
Ung fór Björg á skíði á fjallinu
Súlum og varð á unglingsaldri
fyrsta konan til að fara upp á
fjallstindinn að vetrarlagi. „Og nið-
ur aftur,“ bætir hún sposk við.
Vegna starfa hennar í sport-
vöruversluninni í Hamborg höfðu
henni verið gefin askskíði. Blaða-
maður hefur aldrei heyrt á slík
skíði minnst en Björg útskýrir:
„Björn frá Múla, kaupmaður í
versluninni, pantaði skíðin handa
mér frá Noregi en þau voru úr viði
sem hvorki brotnaði né flysjaðist
upp úr. Framan á þeim var svo
krókur, þannig að ef ég keyrði inn
í snjóskafl, þá fór ég bara yfir
hann,“ segir Björg og hlær.
Ekki var munaðurinn þó mikill í
uppvexti Bjargar en hún minnist
þess að hafa átt eina snyrtivöru í
æsku, bláa kremdós frá Nivea. „Ég
var öðruvísi í vexti en hinar stelp-
urnar í skólanum, mjög mjó. Þær
lágu oft á gægjum þegar ég var að
laga mig til og héldu að ég réðu yf-
ir einhverjum göldrum. En þessi
bláa Nivea-dós var nú allur gald-
urinn,“ segir Björg og brosir.
Varla tími til að borða
„Þetta var gott líf,“ segir Björg um
æsku sína. „Það var auðvitað ekki
hægt að hlaupa út í búð hvenær
sem er, svo við notuðum allt sem
hægt var að nota af landinu. Gras
og alls konar grænmeti sem óx
frjálst á grundunum stutt frá. Og
svo var mamma með garð þar sem
hún ræktaði kartöflur. Mamma
útbjó allan mat. Hún var eina kon-
an á bænum, við stelpurnar fórum
í skólann og út um allar trissur svo
við gátum lítið hjálpað til heima.
Það var helst að við sæktum fyrir
hana vatn, því krani kom ekki inn í
torfbæinn fyrr en löngu seinna. Ég
held að mamma hafi stundum ekki
einu sinni haft tíma til að borða,
þótt hún hafi lagað matinn.“ Björg
minnist móður sinnar af miklum
hlýhug. „Hún vann heima og var
krafturinn sem hélt fjölskyldunni
saman. Pabbi vann hins vegar hjá
bænum, auk þess sem hann sinnti
jörðinni okkar. Hann var kinda-
lögregla.“ Björg verður kímin á
svip. „Þarna áttu allir kindur og á
veturna fóru kindurnar niður í bæ
og leituðu uppi blómlega garða.
Þar átu þær blómin og allt saman.
Konurnar voru seinast orðnar svo
reiðar að þeir heimtuðu af bæj-
arstjóra að settur yrði maður í að
reka féð burtu úr bænum undir
eins og sæist til þess. Þetta emb-
ætti fékk pabbi, því hann kunni öll
mörkin á kindunum,“ segir Björg
og hlær.
Vann á meðan aðrir sváfu
Móðir Bjargar fór í vist að Laxa-
mýri í Aðaldal, áður en hún giftist
föður Bjargar, eftir að hafa misst
fyrri mann sinn. Þau áttu þá sam-
an tvo drengi, auk þess sem hún
bar þriðja barnið undir belti. „Hún
gat ekki annað gert en að senda
börnin frá sér og fara í vist sjálf.
Þar lærði hún mikið af Snjólaugu í
Laxamýri. Mamma var óskaplega
dugleg,“ segir Björg. „Hún gat
sniðið og saumað föt af mikilli
leikni en við áttum náttúrlega aldr-
ei nein efni. Það var hins vegar
hægt að fá notuð föt gefins og það
fékk mamma. Svo spretti hún öllu
saman upp í smábúta, náði því fal-
legasta af efninu og gat svo sniðið
úr þessu fínar flíkur á okkur þegar
hún saumaði þetta saman. Allt sem
við systurnar vorum í hafði
mamma annaðhvort saumað eða
prjónað. Svo átti hún rokk og
spann á nóttunni. Þetta gerði hún
þegar hún hefði átt að vera að sofa
og hvíla sig. Þá spann hún og
spann og maður heyrði suðið í
rokkinum í gegnum svefninn.
Stundum raulaði hún líka við vinn-
una,“ minnist Björg.
Heillaðist af leikhúsinu
Björg erfði sannarlega sönghæfi-
leika móður sinnar en hún söng í
fimm kórum. Hún var meðal stofn-
enda Kirkjukórs Akureyrar og í
stjórn hans í 25 ár, auk þess sem
hún var einn af stofnendum söng-
félagsins Gígjunnar. Björg tók því
mikinn þátt í menningarlífi Akur-
eyrar en utan söngsins hefur hún
alla tíð haft mikinn áhuga á leik-
list. Hún heillaðist af leikhúsinu
fimm eða sex ára gömul og steig
fyrst á svið Samkomuhússins á Ak-
ureyri níu ára gömul í söngleiknum
Gleðilegt sumar. Hún lék síðan
fyrsta hlutverk sitt hjá Leikfélagi
Akureyrar árið 1943 og eftir það
varð ekki aftur snúið, uppfærsl-
urnar sem hún hefur tekið þátt í
skipta tugum. Oft var hún í aðal-
hlutverki.
Mamma var fyrirmyndin
Björg giftist Kanadamanni sem
hún kynntist við verslunarstörf sín.
„Hann var sendur til Danmerkur
að læra sælgætis- og smjörlík-
isgerð og stóð sig ágætlega, þótt
hann væri ekki skólagenginn. Hann
var duglegur,“ segir Björg sem var
heimavinnandi á meðan börnin
þeirra tvö, Alice og Ágúst Berg,
voru að alast upp. „Hann vann í
smjörlíkisgerðinni Akra en ég var
heima og sá um börnin og heimilið.“
Leiðir hjónanna skildi og Björg var
þá ein með börnin. Ekki var með-
lagsgreiðslum fyrir að fara á þess-
um tíma og vann Björg því úti fyrir
sér og börnunum. „En einhvern
veginn komst þetta allt í gegn. Ég
tók mömmu mér til fyrirmyndar og
vann nótt og dag og þá gekk þetta.“
Borin til mennta
Björg vann lengst af á bæjarskrif-
stofu Akureyrar og var þar einka-
ritari rafveitustjóra. Hún segir sér
hafa liðið vel í starfi. „Það var eig-
inlega orðið svoleiðis að ég var
einkaritari fyrir innheimtustjórann
líka. Þeir gátu ekkert vélritað, karl-
arnir. Ég gat hins vegar vélritað
hratt, á íslensku en einnig á ensku
og dönsku og dálítið á þýsku líka,“
segir Björg en tungumálin lærði
hún í menntaskóla. Greinilegt er að
foreldrar hennar hafa mikið lagt
upp úr menntun barna sinna. „Ef
það var mikill snjór, þá bar pabbi
mig á bakinu til að koma mér í
skólann,“ minnist Björg. Henni
gekk mjög vel í námi.
„Neðstu bekkirnir í Mennta-
skólanum á Akureyri voru gagn-
fræðaskóli á þessum árum. Krakk-
arnir sem fóru þangað þurftu að fá
próf og góða einkunn úr barnaskól-
anum til að fá að fara í gagnfræða-
skólann. Skólastjórinn í barnaskól-
anum sagði hins vegar við mig:
„Góða mín, farðu bara upp eftir, ég
nenni ekki að setja þig í próf, því
þú kannt þetta allt saman.“ Þannig
að ég fór bara próflaus inn í gagn-
fræðaskólann. Svo hélt þetta áfram
svona upp menntaskólann, alveg
þangað til ég var komin upp í
fimmta bekk. Þá var varla til pen-
ingur fyrir mat heima og ég varð að
hætta í skólanum. Ég fór því aldrei
í sjötta bekk en kennararnir þekktu
mig allir og vissu nákvæmlega hvað
ég gat og hvað ég vissi, þannig að
ég fékk samt útskrift,“ segir Björg
sem geymir enn stúdentshúfuna hjá
sér á vísum stað því til staðfest-
ingar.
Burstuðu þær reykvísku
Björg minnist leikfimitímanna í
menntaskóla sérstaklega. „Kenn-
ararnir voru Hermann Stefánsson
og konan hans, Þórhildur. Þau
höfðu farið til Finnlands og lærðu
þar að kenna leikfimi eftir músík.
Leikfimin hjá okkur var því bæði
leikfimi og dans og það varð til
þess að við urðum öll svo liðug og
gátum snúist í allar áttir eins og
vitleysingar,“ segir Björg og hlær
en nemendahópurinn ferðaðist um
og lék listir sínar. „Svo fórum við
líka til Reykjavíkur að spila hand-
bolta,“ bætir Björg við. „Við skít-
burstuðum reykvísku stelpurnar!
Þær urðu svo reiðar að þær not-
uðu neglurnar á handleggina á
okkur og það rann úr okkur blóð-
ið. Þeim hafði náttúrlega ekki
komið það til hugar að þessir
sveitaræflar sem við vorum færu
að bursta þær. En við unnum,“
leggur Björg áherslu á og segir
það hafa verið talsvert algengt að
stúlkur iðkuðu íþróttir á þessum
árum, bæði í skólum og ung-
mennafélögum.
Föst heima og í vinnu
Unga fólkið lét hins vegar ekki
staðar numið við dans og hand-
bolta því einnig voru farnar skóg-
ræktarferðir reglulega. „Við gróð-
ursettum trén á Vaðlaheiðinni. Það
var alveg viss tími af okkar skóla-
göngu sem fór í gróðursetningu og
manni fannst sjálfsagt að bæta
þessu við þegar maður var búinn í
skólanum, til að gera sína skyldu
við landið. Landið hafði gefið okk-
ur allt. Torf í bæina og fullt af
grjóti, yndislegu grjóti til að hlaða
úr og svo timbur úr rekavið, stór
tré sem höfðu verið höggvin ein-
hvers staðar í Síberíu og komu svo
fljótandi til okkar. Karlarnir drifu
þetta allt á land, létu það skræl-
þorna í sólskininu og svo höfðu
þeir sagir til að saga þetta niður í
fín borð sem við klæddum baðstof-
una með að innan. Þetta var skúr-
að með hreinu vatni og sandi og
lyktin af þessu var alveg yndisleg
og hélst við mann lengi,“ minnist
Björg og lygnir aftur augunum.
Aðspurð hvort hún hafi nýtt sér
kosningaréttinn eða tekið þátt í
stjórnmálum, segir Björg svo ekki
hafa verið. „Nei, ég fór ekki niður
í bæ að sinna þessu. Ég hafði bara
ekki tíma. Ég var föst á heimilinu
og í vinnunni og varð að standa
við það sem ég átti að gera. En
maður heyrði auðvitað af þessu
öllu saman,“ segir Björg að lokum.
Vann fyrir sér
og börnunum
Björg Baldvinsdóttir heillaðist ung af leikhúsinu og lék í tugum leikrita.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
BJÖRG BALDVINSDÓTTIR 100 ÁRA
BJÖRG BALDVINSDÓTTIR FAGNAÐI TÍRÆÐISAFMÆLI
Í VIKUNNI OG ER ÞVÍ JAFNGÖMUL KOSNINGARÉTTI
KVENNA. ANNIR JAFNT INNAN SEM UTAN HEIMILIS
VORU ÞÓ SLÍKAR AÐ HÚN KOMST EKKI FRÁ
TIL AÐ NÝTA HANN.
Guðrún Ingibjörg Þorgeirsdóttir gith@mbl.is