Uppeldi og menntun - 01.07.2015, Blaðsíða 11

UPPELDI OG MENNTUN/ICELANDIC JOURNAL OF EDUCATION 24(2) 2015 11
GESTUR GUÐMUNDSSON
sjónarhornið orðið víðara og oft þverfaglegt og áhersla hefur verið lögð á það hvernig
ungmennaskeið og barnæska mótast af samfélagi og virku frumkvæði einstaklinga
og hópa á viðkomandi aldri. Þessi þróun varð í ungmennarannsóknum á sjöunda og
áttunda áratug 20. aldar og hliðstæðar barnæskurannsóknir voru fyrst gerðar á
níunda og tíunda áratugnum.
Um aldamótin 1900 áttu barnarannsóknir reyndar skammvinnt blómaskeið (Key,
1900). Stanley Hall (1904) var þá frumkvöðull rannsókna á ungmennum og lét mörk
milli fræðigreina ekki hefta sig í að leita skilnings á fyrirbæri sem fræðin höfðu ekki
veitt sérstaka athygli áður, þ.e. unglingunum, þroska þeirra, félagslegum ramma
og menningu. Ungmennarannsóknir voru lengi félagssálfræðilegar, bæði þannig að
þroski barna og ungmenna var skoðaður og greindur í félagslegu samhengi (Erik-
son, 1968) og að athygli var beint að lífi ungmenna í jafningjahópum (Hollingshead,
1949) og í breiðari ungmennamenningu (Parsons, 1951; Coleman, 1961). Stjórnvöld
voru fúsust til að fjármagna rannsóknir sem beindust að hættu á frávikshegðun meðal
ungmenna (Cohen, 1955; Cloward og Ohlin, 1960) en evrópsk velferðarríki vildu þó
jafnframt skoða lífskjör ungmenna á heildrænni hátt og beita sér fyrir uppbyggilegri
æskulýðsstarfsemi, ekki síst til að vinna gegn sundurlyndi og menningarlegri upp-
lausn sem varð í kjölfar seinni heimsstyrjaldarinnar (Ungdomskommissionen, 1952;
Nieminen, 1998; Sode-Madsen 2003; Jobs, 2004).
Félagslegar umbætur, sem fylgdu New Deal stefnu Franklins D. Roosevelt og stétta-
samvinnu á Norðurlöndum og víðar í Evrópu, fengu byr undir báða vængi þegar
seinni heimsstyrjöldinni lauk. Félagsfræði bauð nú fram kenningar sem gátu leiðbeint
„félagslegri verkfræði“ (e. social engineering) við að laga einstaklinga og hópa að
samfélaginu og nýta krafta þeirra fyrir heildina. Í fararbroddi voru Bandaríkjamenn-
irnir Talcott Parsons (1951) og Robert Merton (1957) sem bræddu saman kenningar
Max Weber og Emiles Durkheim sem kenningarlega undirstöðu, hvor á sinn hátt. Þeir
tóku upp kenningu Durkheims um félagslega samheldni og að hið nýja samfélag yrði
að endurmóta og mynda ný samfélagsleg gangvirki sem tryggðu að þegnarnir yrðu
aldir upp til samheldni. Hugtak Webers um markmiðsbundnar athafnir og kenningu
hans um skynsemisvæðingu notuðu þeir svo til að skoða samspil einstaklinga og
félagslegra gangvirkja. Þessi sambræðsla varð burðarás kenninga og rannsókna þar
sem leitast var við að móta skipulega stefnu um aðlögun og virkni þjóðfélagsþegn-
anna og benda á tæki til að framfylgja stefnunni.
Mikilvægur þáttur í þessari félagslegu verkfræði beindist að uppvaxandi kynslóð –
tilhneigingar ákveðinna hópa til að feta hjáleiðir afbrota og annarra frávika voru rann-
sakaðar og bent á aðgerðir til að rétta stefnu þeirra (sjá Gest Guðmundsson, 2012).
Sú hugsun fylgdi ráðandi þróunarhyggju sem gjarnan var felld undir yfirhugtakið
nútímavæðingu (e. modernisation, sjá Lipset, 1960; Eisenstadt, 1966). Í þeirri hugmynd
fólst áhersla á skynsemi og vísindi, og ekki síst það sem kallað hefur verið á íslensku
afhelgun eða veraldarvæðing (e. secularisation). Þetta merkir ekki einungis að æ fleiri
þættir mannlífsins eru leystir undan forræði trúarbragða heldur jafnframt að hinir
nýju, veraldlegu samfélagshættir endurskapa marga þætti trúarbragðanna í annarri
mynd, eins konar dulargervi. Þetta hefur Pierre Bourdieu sýnt fram á í greiningum
sínum á menntakerfi og menningu (Bourdieu 1984/1988, 1986/1996). Til dæmis