Uppeldi og menntun - 01.07.2015, Blaðsíða 69

UPPELDI OG MENNTUN/ICELANDIC JOURNAL OF EDUCATION 24(2) 2015 69
ÓLAFUR PÁLL JÓNSSON
að vísindin snúist um rannsókn á raunveruleika, og að skýringar á gangi tilverunnar
byggist á raunverulegum orsökum. Okkur er sagt að sannleikurinn sé margur en ekki
einn, að veruleikinn sé afstæður við sjónarhorn og að skýringar séu afstæðar við þau
hugtök sem við höfum búið til. En þetta þýðir ekki að þekking og merking séu afstæð
og að sannleikurinn sé breytilegur frá einni manneskju til annarrar (Boghossian, 2006;
Phillis, 1995). Þegar nemandi öðlast hlutdeild í sameiginlegri þekkingu þýðir það að
þekkingin verður lifandi fyrir honum, hún setur mark sitt á reynslu nemandans og
hefur áhrif á hvað hann hugsar, hvað honum finnst, hvernig hann lítur á umheiminn
og hvað hann gerir. Nemandinn öðlast hlutdeild í sjónarhorni sem er til fyrir en sem
kann vissulega að breytast ögn við það að nemandinn geri það að sínu og taki þátt í að
beita því. Og vissulega er ekkert sem segir að það tiltekna sjónarhorn sem nemandinn
fær skilning á sé hið eina mögulega. Í vísindum eru sjónarhornin mörg og oft í sam-
keppni hvert við annað. Það er einn lærdómurinn af kenningu Thomasar Kuhn um
vísindabyltingar (Kuhn, 1969). Í lýðræðislegum skóla er sérhver nemandi möguleg
uppspretta sjónarhorns sem máli skiptir. Það var í raun kjarninn í aðferð Sókratesar:
Sérhver þátttakandi í rökræðu er jafngildur hver öðrum og í þekkingarleitinni er það
einungis hin röklega framvinda sem ræður því hvaða sjónarhorn halda velli og hver
ekki. Í hinni hefðbundnu menntun sem Sókrates andæfði voru „réttu“ sjónarhornin
gefin fyrirfram.
VIII LOKAORÐ
Við heyrum oft minnst á það að skólinn sé undirbúningur fyrir lífið. Það er vissulega
satt og hann er mjög mikilvægur undirbúningur – eða ætti að minnsta kosti að vera
það. En skólinn er líka lífið sjálft. Hann er hluti af lífinu og raunar getur hann alls ekki
verið undirbúningur fyrir líf nema með því að vera hluti af lífi. Þetta þýðir að skólinn
verður að taka mið af því að nemendur eiga sér líf, bæði í fortíð, nútíð og framtíð.
Lýðræðislegur skóli verður ekki að veruleika nema starfshættir skólanna verði lýð-
ræðislegir, nema starf í skólum í stóru og smáu endurspegli lýðræðislegt gildismat –
t.d. traust, virðingu, umhyggju og viðurkenningu – og leggi rækt við vitsmunadygðir
svo sem forvitni og sannleiksleit. Ef við lítum þessum augum á lýðræði í skóla hverfur
þverstæðan sem ég lýsti í upphafi. Annars vegar hverfur hún vegna þess að það er
augljóslega ekki satt að hvað eina sem skólar gera sé undirbúningur fyrir líf og starf í
lýðræðislegu samfélagi; að því marki sem skólarnir vanvirða siðferðilega dómgreind
nemenda þá vinna þeir beinlínis gegn því að þeir þroskist sem lýðræðislegir borgarar,
hvað sem margvíslegri fræðslu líður. Hins vegar hverfur hún vegna þess að stjórn-
skipulag skóla (sem vissulega er ekki lýðræðislegt) er því óviðkomandi hvort skólinn
sé lýðræðislegt lærdómssamfélag.
Nemendur verða að eiga þess kost að taka þátt í skólastarfinu sem vitsmunalegir
og siðferðilegir gerendur. En lýðræðislegum skóla, í þessum siðferðilega skilningi,
verður ekki komið á, hann er ekki eins og bygging sem stendur undir sér sjálf eftir
að hún hefur risið. Lýðræðislegur skóli er heldur ekki einhvers konar kerfi sem hægt