Uppeldi og menntun - 01.07.2015, Blaðsíða 60

UPPELDI OG MENNTUN/ICELANDIC JOURNAL OF EDUCATION 24(2) 201560
ÞVERSTÆÐAN UM LÝÐRÆÐISLEGT SKÓLASTARF
sem fræðsluhlutverk; sem tæknilegt undirbúningshlutverk. En til að rækja hlutverk
sitt vel sem borgari í lýðræði er ekki nóg að búa yfir þekkingu, það verður einnig að
búa yfir tilteknum vitsmuna- og siðferðisdygðum. Og það er vegna þess sem venju-
bundin kennsla í hefðbundnum greinum dugir skólunum ekki til að rækja lýðræðis-
legt hlutverk sitt.
Til að útskýra hvers vegna ég tel að skólarnir standi sig ekki nógu vel þegar kemur
að eflingu lýðræðis vil ég hverfa aftur um ein 2500 ár, til Aþenu á 5. öld fyrir Krist, og
víkja nokkrum orðum að Sókratesi sem slæptist þar um götur uns hann var dæmdur
til dauða fyrir að spilla æskunni og tekinn af lífi. Sókrates vann ekki við neinn skóla,
hann sagðist ekki vera kennari og leit ekki svo á að þeir sem fylgdu honum eftir væru
lærisveinar hans. Hann skrifaði ekkert um sína daga og sagðist í raun ekki hafa neitt
markvert fram að færa. Það er einkum í gegnum ritverk eins þeirra ungu manna sem
slæptust með honum, Platóns, sem við þekkjum Sókrates. Í einu ritanna, Málsvörn
Sókratesar (Platón, 1990b), getum við lesið um það hvernig hann aflaði sér heiftúðugra
fjandmanna með því slæpingslega háttalagi að sitja á götum og torgum og ræða við
fólk, einkum um skilgreiningu hugtaka.
Í bók bandaríska heimspekingsins Mörthu Nussbaum, Cultivating Humanity, er
Sókrates aftur í aðalhlutverki. Ekki sem persóna í samræðu heldur sem upphafsmaður
menntunar sem hún segir að samtíminn þurfi svo átakanlega á að halda. Nussbaum
segir að eitt af hlutverkum skóla sé að búa til borgara (e. citizens) og þessu hlutverki
verði þeir að sinna vel (Nussbaum, 1998, bls. 8). Hún lítur á þetta hlutverk sem lykil-
hlutverk skóla í lýðræðislegu samfélagi.
Til að rækta lýðræði sem byggist á gagnrýni og rökræðu, frekar en að vera einfald-
lega markaðstorg sérhagsmunahópa sem keppa hver við annan, lýðræði þar sem
virkilega er litið á hugsun sem sameiginleg gæði, verður að búa til borgara sem hafa
sókratíska getu til að hugsa um sínar eigin skoðanir. (Nussbaum, 1998, bls. 19, íslensk
þýðing greinarhöfundar)
Nussbaum lýsir svo þeirri meinsemd að fólk kjósi á grundvelli tilfinninga sem það
hefur lapið upp eftir spjallrásum útvarpsins án þess nokkurn tímann að draga þær í
efa, og segir:
Þessi skortur á að hugsa gagnrýnið skapar lýðræði þar sem fólk talar hvert til annars
en á aldrei í eiginlegum rökræðum. Í slíku andrúmslofti eru vond rök látin standa
sem góð, og fordómar geta of auðveldlega klæðst í búning skynsemi. Til að afhjúpa
fordóma og tryggja réttlæti er rökræða nauðsynleg, hún er grundvallartæki borgara-
legs frelsis. (Nussbaum, 1998, bls. 19, íslensk þýðing greinarhöfundar)
Sókrates er reyndar ekki sá eini úr fornöldinni sem skiptir máli í þessu sambandi og
fer með hlutverk í bók Nussbaum. Hún nefnir einnig Aristóteles og hugmynd hans
um ígrundaða borgaravitund (e. reflective citizenship), stóumenn og hugmynd þeirra
um frjálsa eða frelsandi menntun (e. liberal eða liberating education), og hugmynd
Seneca um ræktun mennskunnar (e. cultivation of humanity) en hann var einmitt
einn af stóumönnum. Hugmyndir í anda þessara fornu hugsuða hafa átt sér talsmenn