Uppeldi og menntun - 01.07.2015, Blaðsíða 59

UPPELDI OG MENNTUN/ICELANDIC JOURNAL OF EDUCATION 24(2) 2015 59
ÓLAFUR PÁLL JÓNSSON
Í staðinn fyrir að ganga út frá því sem skólar gera, og sem gæti búið í haginn fyrir
lýðræði, mætti snúa þessu við; byrja á að greina helstu veikleika íslensks lýðræðis
og síðan velta því fyrir sér hvort og hvernig skólarnir, frá leikskóla og upp í háskóla,
gætu hjálpað til við að berja í þá bresti. Frekar en að tilgreina hvað eina í starfi skóla
sem með einum eða öðrum hætti kynni að búa í haginn fyrir lýðræði væri gengið út
frá helstu veikleikum íslensks lýðræðis. Einn kostur við þessa leið er að ekki þyrfti að
byrja á að skilgreina hvað átt væri við með lýðræði, því loðna hugtaki, heldur væri
hægt að byggja á þeirri greiningarvinnu sem unnin var í kjölfar hrunsins, t.d. í rann-
sóknarskýrslu Alþingis vegna hruns bankakerfisins haustið 2008. Í lokaorðum þess
hluta skýrslunnar sem fjallar um siðferði og starfshætti í tengslum við fall íslensku
bankanna segir m.a.:
Frá siðferðilegu sjónarmiði er til lengri tíma litið brýnast að treysta lýðræðislega inn-
viði samfélagsins og styrkja stjórnkerfið; bæta þarf viðskiptasiðferði, stjórnsiði og
vinnulag, efla fagmennsku og siðferðisvitund. Styrkja þarf skilyrði siðferðilegrar
rökræðu meðal borgaranna um sameiginleg hagsmunamál sín. Leggja þarf áherslu
á réttnefnda samfélagsábyrgð og hamla gegn sérhagsmunaöflum og þröngri ein-
staklingshyggju. Siðvæðing íslensks samfélags ætti einkum beinast að því að styrkja
þessa þætti og það er langtímaverkefni sem krefst framlags frá fólki á öllum sviðum
samfélagsins. (Vilhjálmur Árnason, Salvör Nordal og Kristín Ástgeirsdóttir, 2010,
bls. 243)
En hversu leiðbeinandi væri þetta í raun fyrir skóla? Aftur er ég hræddur um að
næstum allt sem gert er í skólum landsins megi með einum eða öðrum hætti tengja
við einmitt þetta. Er ekki einmitt verið að styrkja skilyrði siðferðilegrar rökræðu með
því að kenna sögu og stærðfræði, svo dæmi sé tekið? Það er alltént tómt mál að tala
um siðferðilega rökræðu um lífsskilyrði í íslensku samfélagi ef ekki er til staðar ein-
hver þekking á sögu þjóðarinnar og kjörum hennar í nútíð og fortíð. Enn síður er hægt
að rökræða um flókin álitamál í samtímanum ef fólk er hvorki læst á tölur né kann
einföldustu atriði í stærðfræði og rúmlega það. Svipað má segja um aðrar greinar;
tungumálin þurfum við til að vera í tengslum við umheiminn, íslenskuna þurfum við
til að tjá okkur og tala saman, samfélagsfræðina til að skilja samfélagið sem við búum
í o.s.frv. Þannig virðist venjuleg kennsla í hefðbundnum greinum einmitt geta verið
framlag skólanna til að berja í bresti lýðræðisins.
Af þessu virðist mega álykta að skólarnir standi sig nokkuð vel eins og þeir eru og
án stórkostlegra breytinga. Hér höfum við fyrri þátt þverstæðunnar um lýðræðislegt
skólastarf: Skólarnir eru lýðræðislegir einfaldlega með því að vera hefðbundnir skólar.
III KENNIVALD SKYNSEMINNAR
Sá skilningur á lýðræðislegu hlutverki borgaranna sem birtist í framangreindum rök-
semdafærslum er of þröngur. Undirbúningur fyrir líf og starf í lýðræðisþjóðfélagi
varðar, samkvæmt þessum röksemdafærslum, einkum þekkingu borgaranna á til-
teknum sviðum. Að þessu leyti birtist lýðræðislegt hlutverk skólanna fyrst og fremst