Uppeldi og menntun - 01.07.2015, Blaðsíða 21

UPPELDI OG MENNTUN/ICELANDIC JOURNAL OF EDUCATION 24(2) 2015 21
GESTUR GUÐMUNDSSON
hluti hverrar kynslóðar stundað sömu atvinnuhætti og foreldrar hennar, t.d. sem
bændur, fiskimenn, iðnaðarmenn og verslunarmenn. Í fyrsta lagi hafa orðið gerbylt-
ingar í þessum starfsgreinum nánast með hverri kynslóð. Í öðru lagi hafa stór stökk í
atvinnuháttum og félagsháttum orðið til þess að afar stór hluti Íslendinga hefur fært
sig á milli atvinnuhátta og atvinnugreina frá einni kynslóð til annarrar á síðustu öld.
Í þessum ferlum hefur falist gífurlegur og margs konar félagslegur hreyfanleiki,
og svo vill til að meðal íslenskra rannsókna leynist merkileg rannsókn á honum og
um leið á breyttri vegferð frá lokum 19. aldar og fram til 1970. Rannsókn Wolfgangs
Edelstein og samstarfsmanna, Explorations in social inequality: Stratification dynamics in
social and individual development in Iceland (Sigurjón Björnsson, Wolfgang Edelstein og
Kreppner, 1977), tengdist meira evrópskum rannsóknarhefðum en almennt gerist á
Íslandi, þar á meðal rannsóknum á félagslegum hreyfanleika og vegferð kynslóðanna.
Þarna birtist vegferð þriggja kynslóða á Íslandi og gögn um hana voru greind með
megindlegum aðferðum af vönduðustu gerð síns tíma. Gögnin ná frá lokum 19. aldar
og fram yfir 1970 og taka því t.d. ekki til hinnar miklu menntasóknar kvenna sem þá
var stutt komin.
Með því að tengja rannsókn Wolfgangs og félaga við helstu hagtölur fram til okkar
daga má draga upp eftirfarandi mynd: Á síðustu áratugum 19. aldar og fyrstu ára-
tugum 20. aldar fluttist um helmingur Íslendinga úr dreifbýli í þéttbýli. Einni til tveim
kynslóðum síðar urðu næstu fjöldafólksflutningar frá dreifbýli og strandbyggðum á
suðvesturhorn landsins. Þessum flutningum tengdist félagslegur hreyfanleiki milli
kynslóða sem var þá mun meiri á Íslandi en í langflestum öðrum Evrópuríkjum. Að
verulegu leyti er hreyfanleikinn láréttur, þ.e. frá sveitum til þéttbýlis, frá landbúnaði
til annarra starfsgreina o.s.frv. Einnig hefur verið talsverður lóðréttur hreyfanleiki,
að hluta til vegna þess að hefðbundnar forréttindastéttir gátu ekki lengur fyllt stór-
vaxandi raðir stjórnenda og eigna- og menntamanna. Á rúmri öld hafa hefðbundin
forréttindi bændasamfélagsins misst gildi sitt og forréttindahluti hverrar kynslóðir
hefur þurft að ummynda forskot sitt í eitthvað nýtt: frá gildum bónda til útgerðar-
manns, frá smáatvinnurekanda til menntamanns, o.s.frv. Jafnframt hefur lágstéttar-
fólk getað hafið sig til góðra lífskjara með því að ná valdi á nýjum atvinnuháttum
í sjávarútvegi, iðnframleiðslu, þjónustu og viðskiptum; sumir efnalitlir hafa gripið
tækifæri til auðsöfnunar, aðrir hafa bætt stöðu sína með menntun. Á þessari rúmu öld
hefur félagslegur hreyfanleiki tekið á sig margar ólíkar myndir. Með hverri kynslóð
hafa boðist ný tækifæri sem margs konar félagslegar aðgerðir samtaka og stjórnvalda
hafa veitt stórum hópum aðgengi að og framsýnir og heppnir einstaklingar hafa nýtt
sér. Að öllum líkindum geta flestir Íslendingar rakið margvísleg stökk milli undan-
genginna þriggja til fimm kynslóða; t.d. er líklegt að ef sá fjórðungur íslenskrar þjóðar
sem hefur mest efni og mesta menntun skoðar ættartölu sína geti flestir fundið verka-
menn í annarri til þriðju kynslóð forfeðra, en kotbændur og leiguliða ef farið er einni
eða tveim kynslóðum aftar.
Þegar farið verður í saumana á vegferð til fullorðinsaldurs á allra síðustu áratugum
verður margt hægt að sækja í þekkingarsarp íslenskra rannsókna á unglingum og
ungmennum, þótt þær hafi almennt ekki verið gerðar undir hatti vegferðar. Sigrún
Aðalbjarnardóttir og Kristjana Stella Blöndal hafa fylgt eftir rannsóknum Wolfgangs