Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 42

Náttúrufræðingurinn
126
tegundum sem ekki þola áfok. Dreif-
ing foksands er hins vegar ekki eins-
leit og skipta vaxtarstaðir í örlands-
lagi miklu um hvaða plöntur lifa af.6
Hér á landi er loðvíðir (Salix lanata)
dæmi um áfoksþolna tegund og
verður hann víða ríkjandi í gróður-
þekju þar sem áfok er mikið.18,19
Sama er að segja um túnvingul
(Festuca richardsonii) sem þrífst ágæt-
lega í foksandi.5,20 Víðitegundirnar
loðvíðir og gulvíðir (Salix phylicifolia)
eru nú í auknum mæli notaðar við
landgræðslu, t.d. til að endurheimta
víðikjarr á örfoka landi. Áburður
hefur mikið verið notaður til að
græða upp gróðurlítið land en við
áburðargjöf eykst gróðurþekja og
grös verða ríkjandi.21,22
Miðlunarlón og möguleg
áfokshætta
Umræða um sandfok frá strand-
svæðum miðlunarlóna varð áber-
andi hér á landi í tengslum við
fyrirhugað Norðlingaöldulón og
Hálslón. Talsverðar rannsóknir hafa
verið unnar á því sviði.2,23–29 Miðlun
vatns milli árstíða veldur því að
reglubundnar breytingar verða á
vatnshæð lóna, einkum í jökulvötn-
um sem hafa breytilegt vatnsrennsli
yfir árið.30 Í jökulskotnum miðlun-
arlónum nær vatnsborð hámarki
seint að sumri eða á haustin og er
vatnsforðanum miðlað yfir veturinn
til að halda stöðugu rennsli til raf-
orkuframleiðslu. Árssveiflan veldur
því að fjörur standa á þurru fram
eftir sumri meðan lónin fyllast smám
saman á ný með auknu innstreymi
vegna leysinga og bráðnunar jökla.
Þekkt er að áfoksgeirar geta mynd-
ast við náttúruleg vötn sem mikið
set berst út í eða þar sem vatnsborð
er breytilegt, svo sem Hagavatn og
Sandvatn við sunnanverðan Lang-
jökul og Kringlutjörn á Kasthvamms-
heiði í S-Þingeyjarsýslu.9,20,31
Hér verður gerð grein fyrir niður-
stöðum rannsóknar á gróðurfram-
vindu í litlum áfoksgeira sem
myndast hefur upp af Sandvík við
Blöndulón. Markmið rannsóknar-
innar var að kanna áhrif áfoks á
gróður. Rannsókninni var ætlað að
leiða í ljós hvort og þá hversu miklar
breytingar verða á gróðurþekju og
tegundasamsetningu undir mis-
þykkum foksandi. Þá var einnig
kannað hvort áburðargjöf geti nýst
til þess að draga úr neikvæðum
áhrifum áfoks á gróður með því að
styrkja gróðurþekju.
Rannsóknarsvæðið
Blöndulón var myndað í jökulánni
Blöndu árið 1991 með stíflu í efsta
hluta Blöndugljúfurs á hálendisbrún-
inni á Norðurlandi vestra (1. mynd).
Lónstæðið er fremur grunn lægð á
Auðkúluheiði og Eyvindarstaðaheiði,
sem eru flatlend heiðalönd og hafa
verið nýttar sem afréttur um aldir.
Heiðalöndin eru í um 400–600 m
h.y.s., meðalársúrkoma er einungis
400 mm og fellur mestmegnis í júlí–
september. Meðalárshiti er 0,6°C,
kaldasti mánuður ársins er febrúar
(-5,6°C) og sá hlýjasti er júlí (8,6°C).
Suðlægir, þurrir vindar eru algengir
að sumri til og eru stormar tíðir
með vindhraða 20–30 m/sek.32
Lónið var stækkað árið 1996, þegar
yfirfallshæð var aukin úr 474,3 m í
478,0 m y.s., og nær flatarmál þess
57 km2 við hæsta vatnsborð. Strönd
lónsins er vogskorin, einkum að
norðan- og vestanverðu, en flatlend-
ara er við lónið sunnanvert (1. mynd).
Landslag einkennist af ávölum, jökul-
sorfnum hæðum, berggrunnur er
þéttur og hulinn jökulruðningi og
jökulárseti.23 Jarðvegur við lónið
er um 0,5–1,5 m þykkur33 og í
honum eru allmörg gjóskulög. Þar
ber mest á tveimur ljósum lögum frá
1. mynd. Blöndulón og dreifing
foksands upp frá ströndum þess.
Kortlagning fór fram umhverfis
allt lónið sumarið 2007 og vorið
2008. Foksandur er sýndur sem
gulir flákar á innrauðri SPOT-5
gervitunglamynd frá 6. ágúst
2006 þegar vatnsborð var í yfir-
fallshæð, 478 m y.s. Heiti á víkum
eru verk höfunda. [Myndin er
breytt frá Olgu K. Vilmundar-
dóttur o.fl. (í prentun)]2 – The
Blöndulón reservoir and distri-
bution of aeolian deposits along
its shores, mapped in summer
2007 and in spring 2008. The
deposits are shown as yellow poly-
gons on an infrared SPOT-5 satel-
lite image from August 6th 2006,
during reservoir overflow. Names
of inlets are the authors’ work.
[Modified from Vilmundardóttir
et al. (in print)]2
78 3-4 LOKA.indd 126 11/3/09 8:33:19 AM