Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 41

125
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Áhrif sandfoks á mólendis-
gróður við Blöndulón
Inngangur
Miðlunarlón hafa í för með sér
margvíslegar umhverfisbreytingar.
Mestar verða þær þar sem land
fer undir vatn en jafnframt skap-
ast nýjar aðstæður ofan vatnsborðs
þar sem virk landmótun fer af stað.
Öldur rjúfa úr bökkum og flytja set
meðfram ströndum og ofan í dýpri
hluta lóna. Þar sem set berst inn á
lygn svæði og grynningar getur það
myndað uppsprettu fokefna.1,2
Sandfok upp frá ströndum er
víða þekkt við vötn og höf. Þar sem
hvassir vindar blása inn á land geta
myndast öldur úr lausum sandi.3,4
Í sandöldum þrífst vistkerfi sem
er sérstaklega aðlagað endurteknu
áfoki. Fjölmargar rannsóknir hafa
verið gerðar á vistfræði þeirra, eink-
um á frumframvindu plantna.5,6,7 Á
Íslandi er melgresi (Leymus arenarius)
sú tegund sem einna best er aðlöguð
sandfoki og þrífst bæði á söndum
við sjó og inn til landsins.5
Vindrof á sér stað þar sem laus
jarðefni berast frá einum stað til
annars með vindi. Færsla korna
verður með þrennum hætti sem
tengist stærð þeirra, svifhreyfingu,
stökkhreyfingu og skriði.8 Stökk-
hreyfing korna er áhrifamesta
rofaflið en í slíkum tilfellum geta
myndast áfoksgeirar sem skríða
inn í gróðurlendi, sverfa plöntur og
kaffæra og af getur hlotist keðju-
verkandi ferli.9,10 Landslag getur
stöðvað áfoksgeira en bæði halli
og hrjúft yfirborð hindrar framrás
fokefnis.11 Jafnframt geta ár og vötn
stöðvað framrás áfoksgeira.
Áhrif áfoks á gróður
Áfok veldur breytingum á vaxtar-
skilyrðum plantna og er um margt
skaðlegt gróðri. Þegar áfok er meira
en svo að plöntur vaxi upp úr fok-
efninu kafna þær auðveldlega.12 Í
kjölfarið breytist bæði gróðurþekja
og tegundasamsetning.6 Svörfun
vindborinna korna skaðar ofanjarðar-
hluta plantna12 en gjóskukorn, sem
hafa hrjúft yfirborð, eru sérlega
skaðleg.13,14 Í áfoksgeira vantar fínni
efni sem halda vatni og næringar-
efnum og í þeim verða miklar hita-
og rakasveiflur.6,15 Verði áfok svo
mikið að gróður eyðist getur það
leitt til umfangsmikillar jarðvegs-
eyðingar með gríðarlegum flutningi
á jarðvegi.16,17
Tegundir eru misvel aðlagaðar
áfoki, sumar þola ekkert áfok, aðrar
talsvert og svo eru tegundir sem
eru beinlínis háðar áfoki.6 Þolmörk
tegunda eru háð stærð þeirra, vaxtar-
formi, þroska- og vaxtarstigi þegar
áfok á sér stað. Einnig hefur tíðni
áfoks og orkuforði plantna áhrif.
Almennt gildir að því þykkari sem
foksandurinn er, þeim mun lengur
er gróður að ná sér á strik á ný.
Áfok veldur því að samkeppni milli
plantna minnkar þar sem aukin
sandþykkt útrýmir með tímanum
Þekkt er að mikið áfok getur haft neikvæð áhrif á plöntur og orsakað
gróður- og jarðvegseyðingu. Eftir stækkun Blöndulóns árið 1996 hafa litlir
áfoksgeirar myndast þar sem sandur berst með þurrum vindum upp
frá lónstæði og inn á gróið land. Þeir stærstu mynduðust árin 2000 og
2005 þegar vatnsborð lónsins var lágt. Markmið rannsóknarinnar var að
kanna áhrif sandþykktar á gróðurþekju og tegundasamsetningu í áfoks-
geira sem myndaðist árið 2000 í vík við norðanvert Blöndulón. Gróður og
þykkt foksands var mæld í reitum á fjórum sniðum upp frá víkinni árin
2003 og 2007. Áburði var dreift árlega á tvö sniðanna frá 2004. Sandþykkt
var mest næst lóni en minnkaði er fjær dró fjöruborði. Þykkur sandur
safnaðist í lægðir og fjalldrapabrúska. Sandþykkt jókst í reitum milli
mæliára vegna endurtekins áfoks. Megingróðurbreytileika milli reita
mátti rekja til áhrifa sandþykktar en einnig til áburðar. Tegundum fækk-
aði og gróðurþekja minnkaði með aukinni sandþykkt. Lágplöntur hurfu
úr þekju við 2,5−5,0 cm þykkan foksand, flestar blómjurtir, smárunnar
og hálfgrös hurfu úr þekju við 5−10 cm sandþykkt en runnar og grös
stóðust svo þykkan sand eða juku þekju sína. Afar fáar tegundir þoldu
10 cm þykkan sand. Þolmörk mólendisgróðurs á svæðinu eru nærri þeirri
sandþykkt. Í ábornum reitum jókst gróðurþekja óháð sandþykkt og teg-
undum fjölgaði lítillega. Grös urðu ríkjandi í þekju, einkum túnvingull.
Áburðardreifing styrkir gróðurþekju og getur nýst sem mótvægisaðgerð
gegn gróðureyðingu í áfoksgeirum við lónið.
Olga Kolbrún Vilmundardóttir, Borgþór Magnússon,
Guðrún Gísladóttir og Sigurður H. Magnússon
Náttúrufræðingurinn 78 (3–4), bls. 125–137, 2009
Ritrýnd grein
78 3-4 LOKA.indd 125 11/3/09 8:33:18 AM