Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 71

155
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
ferðamátinn. Gufuaflið hafði ekki
hafið innreið sína.
Lífsgæði hinna ríku, með sína
fjölmörgu þjóna og þernur, voru
heldur lítil miðað við miðstéttarfjöl-
skyldu í dag. Lífslíkur voru helm-
ingi minni en í dag, orsakir smit-
sjúkdóma á borð við taugaveiki og
malaríu óþekktar. Mikilvægi hreins
vatns og fjölbreytts mataræðis voru
einungis getgátur. Skurðaðgerðir
voru í besta falli martraðir, án deyfi-
lyfja og röntgengeisla. Barnadauði
var viðurkenndur sem vilji guðs.
,,Vitur maður hefur sagt að næst
því að missa móður sína sé fátt
hollara ungum börnum en missa
föður sinn“, sagði Halldór Laxness
í skáldsögunni Brekkukotsannáll.7
Þetta virðist hafa verið að einhverju
leyti endurspeglun á viðhorfi fyrri
alda. Enda var barnadauði á Íslandi
í upphafi 20. aldar geigvænlegur,
fjórða hvert barn náði ekki eins árs
aldri.
Þrátt fyrir að prentvél Gutenbergs
hefði verið til í 400 ár var menntun
forréttindi, nægur matur, klæðnaður
og ferðalög munaður fyrir hina ríku.
Sú litla menntun sem stóð til boða
var afskaplega stirð og lítil áhersla
var lögð á sjálfstæðar rannsóknir
nemenda.
Þekking manna á starfsemi manns-
líkamans var af skornum skammti
og sú þekking sem var til var aðallega
til komin vegna nokkurra djarfra
einstaklinga á borð við Vesalius,
sem rannsakaði mannslíkamann á
16. öld í óþökk margra. Prestar voru
afar fyrirferðarmiklir á sviði mennta
og mætti segja að þeir hafi haldið
samfélaginu í heljargreipum fáfræði
og þröngsýni.
Svo það er óhætt að segja að
heimurinn árið 1809 hafi verið
frábrugðinn nútímanum.
Spurningin mikla
Það er merkilegt að hugsa til þess að
Darwin, þessi kurteisi og heilsulausi
maður, hafi breytt heiminum með
því að fara að flokka, nefna og rann-
saka dýr og plöntur. Það er í raun-
inni ekki vitlaust að álykta að Darw-
in hefði aldrei orðið annað en enskur
herramaður með undarlegan áhuga
á ánamöðkum ef ekki hefði verið
fyrir ferð hans á HMS Beagle.
Í gamla daga þótti það afar rök-
rétt að ætla að enginn nema Guð
hefði getað skapað þennan aragrúa
dýrategunda sem til er. Að skapa
þvílíka fjölbreytni var ekki á færi
mannsins og því var það einfaldlega
rökrétt að álykta að einhver æðri
vera hefði skapað hana. Í fyrstu
Mósebók segir frá sköpun veraldar
sem var ekki einungis saga í þá daga
heldur einfaldlega sannleikur, og við
skulum ekki gleyma því að í langan
tíma virtist þetta vera besta útskýr-
ingin. Það virtist rökrétt að einhver
æðri vera hefði skapað dýr merk-
urinnar þar sem mennirnir höfðu
aðeins getu til að gera smávægilegar
breytingar á húsdýrum með ræktun.
Það var ekki fyrr en steingervingar
fóru að finnast og heimsálfur opn-
uðust á 16. öld að mönnum fór að
detta í hug að eitthvað annað en
Guð væri á bak við þennan gríð-
arlega fjölbreytileika.
Darwin var alls ekki sá fyrsti
sem kom með hugmyndina um
náttúruval, nokkrir aðrir höfðu
komið með svipaðar kenningar og
út höfðu komið tvær bækur, Con-
stitution of Man árið 1824 og Vestiges
of the Natural History of Creation
árið 1844, sem höfðu haft gríðarleg
áhrif á heimssýn fólks á Bretlandi.
Þess má geta að fyrri bókin seld-
ist í fyrsta upplagi í 350 þúsund
eintökum.8 Ekki má gleyma þeim
áhrifum sem þessar bækur höfðu
á sýn fólks á umheiminn. En sú
staðreynd stendur eftir að Darwin
kom þróunarkenningunni kirfilega
á kortið. Darwin kynnti kenninguna
um náttúruval svo rækilega og rök-
studdi hana með svo fjölbreyttum,
nákvæmum og miklum gögnum að
hann sannfærði gríðarlega marga.
Þó voru ekki allir vísindamenn
sem stukku til fagnandi á vagn þró-
unarinnar. Sumir voru á móti henni
af trúarlegum ástæðum, þeir trúðu
á margar skapanir og margar aðrar
gerðir af þróunarkenningunni.9
Sumir vildu hins vegar ekki við-
urkenna náttúruval sem ráðandi
þátt í þróun. Þeir voru sammála um
að þróun hefði átt sér stað en hvern-
ig voru þeir ekki sammála um. Það
var í rauninni ekki fyrr en með upp-
götvun erfðafræði að náttúruval var
viðurkennt af vísindasamfélaginu í
heild. Einn frægasti andstæðingur
þróunarkenningarinnar var Lois
Agassiz, sem var svissneskur nátt-
úrufræðingur. Hann kom með þá
kenningu um ísöld, fyrstur manna,
að stór hluti Evrópu hefði verið
þakinn ís. Um hann gengur sú saga
að hann hafi játað á dánarbeði að
afneitun þróunarkenningarinnar
hafi verið fagleg mistök.9
Áhrif Darwins á vísindin
Áhrif Darwins á vísindin voru og
eru enn þann dag í dag ógnarmikil.
Það er þó erfitt að rekja nákvæmlega
áhrif eins manns því heimur skoð-
ana og hugsana manna er ekki tjörn
þar sem auðvelt er að rekja gárurnar
í til steins sem hent var útí. Heimur
mannlegrar hugsunar er gríðarstórt
og djúpt haf með straumum sem
vinna undir yfirborðinu og erfitt er
að sjá hvar þeir stoppa og hvar aðrir
byrja. Því er ekki svo auðvelt að
rekja gárurnar sem myndast jafnvel
þegar gríðarstórt galleón mann-
legrar snilli fer um þetta haf.
Það er rétt að minna á að hug-
myndin um náttúruval er ekki
upphaflega komin frá Darwin. Afi
Darwins, Eramus Darwin, hafði
einnig sett fram hugmyndir um
þróun sem voru Darwin innblástur.
Alfred Russell Wallace hafði unnið
að sinni eigin kenningu um nátt-
úruval á sama tíma og Darwin vann
að sinni. Hins vegar kynnti Darwin
kenningu sína svo rækilega að hann
sannfærði marga. Darwin nefndi
einnig Malthus sem innblástur.e
En hvað var mesta snilld Darwins?
Kannski má segja að mesta snilld
hans hafi verið rétturinn til rann-
sóknar og umræðu ef hún er byggð
á nákvæmri rannsókn gagna. Eftir
að náttúruval var viðurkennd sem
vísindakenning, eftir mikið moldrok
sem hleypt var upp af andstæðing-
um kenningarinnar, þá var flestum
78 3-4 LOKA.indd 155 11/3/09 8:33:47 AM