Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 7

91
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
tók við rúmlega tveggja mánaða
ferð um Vesturland og Vestfirði. Þeir
könnuðu afstöðu jarðlaga og rann-
sökuðu surtarbrandslög, m.a. við
Hreðavatn, Brjánslæk (2. mynd) og
í Steingrímsfirði. Þeir komust nyrst
í Aðalvík og Rekavík á Hornströnd-
um. Steenstrup og Jónas héldu ekki
nákvæma dagbók í þessari ferð,
en þó má færa rök að því að hún
hafi skipt sköpum fyrir þá báða
um skilning á jarðfræðilegri upp-
byggingu landsins. Steenstrup fór
ásamt Schythe til Kaupmannahafn-
ar í lok september 1840 og tóku þeir
með sér mikið safn af steina- og
surtarbrandssýnum. Jónas fór síðan
einn um haustið um Árnessýslu,
einkum til að athuga þar útbreiðslu
jarðlaga, og kom að lokum aftur til
Reykjavíkur 6. október.
Veturinn 1840–1841 sat Jónas sem
áður um kyrrt í Reykjavík. Vegna
ýmissa anna komst hann ekki aftur í
náttúrufræðilegar rannsóknarferðir
fyrr en í byrjun júlí 1841, fór þá
m.a. aftur til Krísuvíkur til að safna
steinasýnum. Þann 11. júlí hélt Jón-
as síðan til Þingvalla og rannsak-
aði m.a. Skjaldbreið. Hann fór um
Kaldadal að Húsafelli og Gilsbakka
og athugaði aftur surtarbrandslögin
við Hreðavatn. Einnig rakst hann
á og rannsakaði nýjan fundarstað
surtarbrands í Grákollugili sunnan
í Holtavörðuheiði. Síðan fór Jónas
um byggðir á Snæfellsnesi, um Dali
og Húnavatnssýslur í Skagafjörð
og í Öxnadal þar sem hann dvaldi
nokkra daga. Hann komst norður
í Svarfaðardal, fór síðan um Helj-
ardalsheiði að Hólum í Hjaltadal og
úr Skagafirði fjallveg um Mælifells-
dal og Arnarvatnsheiði til Þingvalla.
Til Reykjavíkur kom hann 27. sept-
ember. Þetta sumar hefur einnig
verið árangursríkt fyrir Jónas, og
jarðfræðileg sýn hans er nú tekin að
skýrast að mun.1 Enn hafði Jónas
vetursetu í Reykjavík.
Jónas fór síðustu rannsóknarför
sína sumarið og haustið 1842. Hann
leggur af stað í byrjun júlí og fer
nokkuð hratt austur um Suðurland,
sveitir og sanda sunnan jökla og
austur á firði. Hann fer í könn-
unarferðir frá Búlandsnesi og
Djúpavogi til að skoða þekkta fund-
arstaði steinda, eins og Teigarhorn.
Jónas var í rúma viku um kyrrt
við silfurbergsnámuna við Helgu-
staði, kynnti sér allar aðstæður þar
og safnaði mörgum sýnum fyrir
jarðfræðisafnið í Kaupmannahöfn.
Hann fór síðan nokkuð víða um
Hérað og Fljótsdal og komst norður
að Vindfelli í Vopnafirði. Jónas ger-
ir ýmsar athyglisverðar athuganir
þetta sumar er varða m.a. útbreiðslu
og afstöðu jarðmyndana, landris
og kenningar Krug von Nidda14 og
Roberts15 um uppbyggingu lands-
ins. Hann dregur saman í dagbók-
inni niðurstöður úr öllum fimm
ferðunum í fyrrnefndum kafla, Fem
Sommerrejser i Island. Jónas hélt frá
Eskifirði til Kaupmannahafnar 27.
október og átti ekki afturkvæmt til
Íslands.
Dagbókin um rannsóknarförina
1842 er meðal athyglisverðustu sam-
antekta Jónasar um jarðfræði. Margt
skýrðist fyrir honum í þessari ferð,
en það er ofmælt að kalla hana
‘vísindalega afreksferð’16 – til þess
eru gögnin of óljós og samhengi
vantar í heildarmyndina. Lýsingin
á jarðmyndunum í Hornafirði og
Lóni er til að mynda fátækleg og
ekki er minnst á stóru berginnskotin
í Vesturhorni og Austurhorni.
Ferðaleiðir Jónasar
Þegar meta skal störf náttúrufræð-
inga á borð við Jónas Hallgrímsson
skiptir máli að gera sér góða grein
fyrir yfirferð þeirra um landið, því
að þekkingu sína sækja þeir að
verulegu leyti út í náttúruna. Ferða-
leiðir Jónasar 1837 og 1839–1842 eru
sýndar á 3. mynd. Á það skal minnt
að hér er einungis verið að sýna
leiðir hans í grófum dráttum og
að tiltækar upplýsingar eru misná-
kvæmar. Það er ljóst að Jónas hefur
farið margar styttri ferðir eða króka
sem er ekki unnt að sýna á kortinu,
líklega helst í Eyjafirði, Skagafirði og
nágrenni Reykjavíkur. Þessar leiðir
Jónasar eru aðgreindar eftir árum í
2. mynd. Við Brjánslæk. Eftir teikningu
Jónasar Hallgrímssonar í dagbók 1840.
Vinstra megin er skrifað með blýanti: a.
Nedskred; b. Surturbrand; c. basaltisk lava;
d. Basalter; e. tæt lava = Trap; f. Grónsvær;
og g. elven. Undir myndinni stendur: ved
Brjánslæk. Letur og bókstafamerkingar jarð-
laga hafa verið hertar upp rafrænt fyrir
prentun. Prentstærð um 70:100. Þjóðminja-
safn Íslands (Þjms. 12171).
78 3-4 LOKA.indd 91 11/3/09 8:32:42 AM