Dagblaðið Vísir - DV - 28.12.2007, Blaðsíða 58

58 FÖSTUDAGUR 28. DESEMBER 2007
ÆttfræOi DV
I fréttum var þetta helst
Bókajólin 1947
Þórbergur Þórðarson Hann var á hátindi rithöfundarferils síns 1947 og í góðum
málum með séra Árna.
Kristmann Guðmundsson Hann náði sér aldrei á strik hér heima eins og hann
gerði úti í Noregi, hvort sem það var kommunum að kenna eða honum sjálfum.
Gagnrýnendur og bókadómar
Seinni partinn í nóvember hefja
gagnrýnendur lesturinn og skömmu
síðar falla íyrstu ritdómarnir í fjöl-
miðlum, misjafnir að vanda og mis-
jafnlega rökstuddir. Sumir þeirra
kveða í kútinn glæstar vonir ungra
karla og kvenna, um frækilegan rit-
höfundarferil, en aðrir gefa fyrirheit
um nýja snillinga.
Það er oft býsna athyglisvert að
bera saman fyrstu bókadómana um
ritverk og hinn endanlega dóm sög-
unnar efhann erþá til, örlög verksins
á markaði og afstöðu bókmennta-
fræðinga til þess, þegar til lengdar
lætur. Slíkur samanburður leiðir oft í
ljós skemmtilegt ósamræmi og vekur
þá spurningu hvenær góð bók verð-
ur að góðri bók sem á sinn óvefengj-
anlega sess í bókmenntasögunni.
Bókaflóð og bókmenntir
Það væri mikil einföldun
að setja samasemmerki á milli
jólabókaflóðsins og bókmenntanna.
Það er til dæmis langt í frá að öll
helstu bókmenntaverk okkar á
síðustu öld hafi séð dagsins ljós í
jólabókaflóði, eða að bókaflóðið sé
ekkert annað en bókmenntir. Öðru
nær. í flóðinu ægir öllu saman sem
yfir höfuð er hægt að setja á bók. Hér
á því vel við sú ábending Guðbergs
Bergssonar að þótt íslendingar séu
bókaþjóð sé ekki þar með sagt að
þeir séu bókmenntaþjóð.
Frásagnir og bókmenntir
fslendingar eru hins vegar sögu-
þjóð. Þeir eru alltaf að segja sögur,
hvort heldur um er að ræða íslend-
ingasögur, þjóðsögur, hrakninga- og
slysasögur, dulfræði- og draugasög-
ur eða ættfræði og ævisögur.
Hannes Sigfússon Hann hafði lesið
Kristmann á norsku og tók upp hanskann
fyrir hann gegn róttæklingum sem lásu
ekki verk„góðborgara".
Steinn Steinarr Hann var enginn
kommúnisti en árás hans á Félaga konu
og Kristmann minnir helst á árásir
Jónasar Hallgrlmssonar á rímurnar og
Sigurð Breiðfjörð.
Reyndar hafa ævisögurnar gengið
í endurnýjun lífdaga á síðasta áratug
eða svo með stórum og vönduðum
ævisögum um ýmis helstu stór-
menni okkar.
Þá er hér kominn fram nýr flokk-
ur af sögum þar sem íslenskir höf-
undar hafa svo sannarlega komið
sér á kortið með tilheyrandi útrás,
íslenskar glæpa- og morðsögur sem
seljast eins og heitar lummurum all-
an heim.
Frásagnir og fræði
Frásagnir af öllum þeim toga sem
hér er minnst á eru alls ekki alltaf
bókmenntir þótt þær geti vel ver-
ið það. Og þær eru heldur ekki allt-
af fræði þótt það sé heldur ekki ein-
hlítt. Hér á því við sú athugasemd
Sigurðar Nordal að íslendingar þekki
söguna býsna vel þó ekki sé þar með
sagt að þeir botni nokkuð í henni.
Niðurstaðan úr þessum sundur-
leitu hugleiðingum er þá kannski
fýrst og fremst sú að við íslending-
ar séum öðrum þjóðum minnugri
á menn og málefni, höfum gam-
an af skrýtnum körlum og kerling-
um, fáheyrðum örlögum, hnyttileg-
um tilsvörum, laglegum klámvísum,
draugum og forynjum og höldum
svo lífinu í löngu dauðum litríkum
einstaklingum með eftirhermum,
ættrakningum og andatrú.
Þórbergur og Kristmann
En aftur að bókmenntunum og
árinu 1947. Þá mátti sjá á síðum dag-
blaðanna, að helstu bókmenntirnar
(eða meintu bókmenntirnar) í jóla-
bókaflóðinu það árið voru bækur eft-
ir Þórberg Þórðarson og Kristmann
Guðmundsson. Þórbergur hafði sent
frá sér þriðja af þeim sex bindum
sem eru ævisaga séra Árna Þórarins-
sonar, Hjá vondu fólki. En Kristmann
hafði sent frá sér skáldsöguna Félagi
kona. Þetta er skemmtileg tilviljun
því vart er hægt að hugsa sér ólíkari
höfunda og ólíkari verk.
Þórbergur og séra Árni
Ævisaga séra Árna prófasts Þórar-
inssonar kom út á jafnmörgum árum
1945-1950, eitt bindi á ári. Á jólum
1947 var Þórbergur nokkurn veginn
hálfnaður með séra Árna, þá sjálfur
fimmtíu og átta ára og á hátindi síns
rithöfundarferils. Þekktustu verk
hans fram að þeim tíma voru Bréf til
Láru, útg. 1924, íslenskur aðall, útg.
1938, og Ofvitinn, útg. 1940 og 1941,
en öll þessi þrjú verk eru í veigamikl-
um skilningi sjálfsævisöguleg.
Með ævisögu séra Árna verða
þau þáttaskil á rithöfundarferli Þór-
bergs að persóna hans sjálfs er ekki
lengur miðpunktur verksins. Það fer
ekkert á milli mála að Þórbergur var
mjög meðvitaður um þennan grein-
armun. Reyndar tók hann þessa ævi-
söguritun afar alvarlega. Eins og fær-
asti leikari tók Þórbergur persónu
séra Árna, lífsviðhorf hans og frá-
sagnarstíl svo nærri sér að séra Árni
bjó í Þórbergi það sem eftir var og
Þórbergur skemmti oft gestum sín-
um með því að herma eftir þessum
óborganlega klerki.
Meistari stemningarinnar
Það er einnig athyglisvert að
næsta stóra verk Þórbergs er Sálmur-
inn um blómið sem kom út á árunum
1954 og 1955. Þar setur höfundur-
inn sig ekki í spor hins aldna sögu-
manns heldur leitast þvert á móti
við að lýsa hugarheimi barnsins frá
því að Lilla Hegga er nánast ómálga.
Bæði þessi verk, Ævisaga séra Árna
og Sálmurinn, vitna um vinnubrögð
hjá fádæma næmum rithöfundi sem
stílfærir stemninguna af ítrustu ná-
kvæmni. í þeim efnum kemst enginn
með tærnar þar sem Þórbergur hefur
hælana. Ævisögubindunum um séra
Árna var yfirleitt mjög vel tekið, 1947
sem endranær. Lífseigasta umsögnin
um þetta meistaraverk er þó líldega
sú sem höfð er eftir nafnfrægum gár-
unga, að ekki sé von á góðu þar sem
lygnasti maður landsins lesi fýrir, á
meðan trúgjarnasti maður landsins
sé skrásetjarinn.
Kristmann Guðmundsson
Hinn höfundurinn sem mikið var
hampað í bókflóðinu jólin 1947 var
Kristmann Guðmundsson. Honum
var ýmislegt mótdrægt á bernsku-
og unglingsárunum, ólst upp hjá
afa sínum og ömmu, var óharðnað-
ur unglingur er hann missti afa sinn,
hleypti heimdraganum skömmu eft-
ir fermingu, stundaði erfiðisvinnu
hér og þar og lenti á Vífilsstaðahæl-
inu um skeið.
Upphefð í Noregi
Rúmlega tvítugur flutti Kristmann
til Noregs með fátt annað í fartesk-
inu en ódrepandi bjartsýni og útþrá
aldamótakynslóðarinnar. Þar sendi
hann frá sér smásagnasafnið íslensk-
ar ástir, útg. 1926, og síðan nokkrar
skáldsögur. Hann varð brátt vinsæll
höfundur þar í landi, eignaðist þar
stóran lesendahóp og varð þokka-
lega þekktur á nokkrum árum.
Spámaðurinn og föðurlandið
Kristmann flutti svo heim
skömmu fyrir stríð og átti þá eftir
að upplifa orðtakið um spámann-
inn og föðurlandið. Hann fékk fljót-
lega á sig það orðspor að vera fremur
reyfarahöfundur en alvöru rithöf-
undur enda fjölluðu allar hans sög-
ur um ástina. Kristmann og málsvar-
ar hans svöruðu hins vegar fullum
hálsi að hann væri vinsæll höfundur
▼
Á íslandi eru öll jól
bókajól. Um margra ára-
tuga skeið hefur íslenska
jólabókaflóðið verið jafn-
árviss atburður og mons-
únrigningaríöðrumheims-
hlutum. Sú v?ar tíðin að
nánast öll starfsemi helstu
bókaprentsmiðja landsins
miðaðist við bókaútgáfuna
í deseinber. í ágústlok
hófst eftirvinnan í þessum
prentsmiðjum sem fór svo
stigvaxandi þar til allir
unnu allan sólahringinn
í desember - prófarka-
lesarar jafnt og setjarar,
prentarar, bókbindarar og
dreifingaraðilar.
sem hefði gert garðinn frægan í Nor-
egi og þetta væri því ekkert annað en
öfundarníð úr guðlausum kommún-
istum.
Félagi kona
í jólabókaflóðinu 1947 kemur svo
út skáldsaga eftir Kristmann sem
hann sjálfur hefur áreiðanlega tal-
ið tímamótaverk af sinni hálfu. Það
er skáldsagan Félagi kona. Og ekki
brugðust lesendurnir fremur en
endranær því bókin seldist upp á ör-
fáum dögum og stór hluti annarrar
prentunar.
í Morgunblaðinu 28. desember
1947 er svo nærri heilsíðu gagnrýni
um bókina eftir eitt efnilegasta skáld
þjóðarinnar á þeim tíma, Hannes
Sigfússon.
Hannes er meira en vinsamlegur
í sinni gagnrýni. Hann lofar verkið,
telur það tímamótaverk um siðferði-
lega upplausn eftir stríðið og herset-
una, og leggur áherslu á að hér sé
ekki á ferðinni hefðbundin ástarsaga
eftir Kristmann, heldur sálfræðileg
skáldsaga um siðferðileg grundvall-
aratriði. Undan slíkum verkum hljóti
að svíða en þau séu samt nauðsyn-
leg.
Rothögg Steins Steinars
Það er svo ekki fyrr en 15. jan-
úar 1948 sem annað skáld kveður
sér hljóðs í Þjóðviljanum og fellir þá
allt annan og þyngri dóm um sömu
bók Það er Steinn Steinarr. Ritdóm-
ur Steins er líklega frægasti ritdómur
um íslenska skáldsögu sem skrifað-
ur hefur verið, að ritdómi Kristjáns
Albertssonar um Vefarann mikla frá
Kasmír einum undanskildum.
Hér skal að vísu alveg látið liggja
milli hluta hversu réttmætur dómur
Steins er. En dómurinn sver sig í ætt
við höfund sinn í því hversu afdrátt-
arlaus hann er, miskunnarlaus og vel
skrifaður. Um það vitnar meðal ann-
ars upphafið sem er svona: „Krist-
mann Guðmundsson er ekki mikið
skáld, og það er honum sjálfum ljóst.
Þess vegna skrifar hann bækur sínar
fýrir fólk, sem ekki gerir háar kröfur,
eða að minnsta kosti aðrar kröfur en
þessi harðsvíraði bókmenntalýður,
sem aldrei er hægt að gera til hæf-
is." Síðan heldur Steinn áfram í þess-
um eitraða hálfkæringi sínum uns
ekki stendur steinn yfir steini í þessu
meinta tímamótaverki.
Hinn ósanngjarni
dómur sögunnar
Og nú í lokin er kannski rétt að
spyrja aftur: Hvenær verður góð bók
góð? Félagi kona var á góðri leið með
að verða góð bók enda seldist hún
eins og heitar lummur, rétt eins og
bækurnar hans Þórbergs. Síðan kom
góður ritdómur sem virtist ætla að
gera hana að enn betri bók. En þá
kom Steinn Steinarr til skjalanna
og skrifaði ritdóm sem var hvoru
tveggja í senn, hrikalega miskunnar-
laus og hrikalega vel skrifaður.
Núna, sextíu árum síðar, veit eng-
inn neitt um Félaga konu, annað en
það að Steinn skrifaði um bókina rit-
dóm sem kveður á um það, svo ekki
sé meira sagt, að honum var ekki
skemmt við lesturinn. Svona gemr
bókadómur sögunnar orðið tilvilj-
unarkenndur og ósanngjarn.