Dagblaðið Vísir - DV - 28.12.2007, Blaðsíða 56

56 FÖSTUDAGUR 28. DESEMBER 2007
HelgarblaO PV
Aramótin hafa ekki alltaf
veriö á mánaðamótunum
desember og janúar eins og
nú er. Jóna Símonía
. Bjarnadóttir
/ sagnfræðingur
fer hér yfir það
p hvernig áramótin
hafaþróastog
«' mótast í aldanna rás.
KROSSGOTUR Súmir segja að krossgötur séu þar, til
dæmis á fjöllum eða hæðum, sem sér til fjögurra kirkna. Elzta trúin
er sú að menn skuli liggja útí jólanótt því þá ér áraskiptí, og enn í dag
telja menn aldur sinn eftir jólanóttum og sá er tíl dæmis kallaður
fimmtán vetra sem hefur liifað fimmtán jólanætur. Síðar færðu menn
ársbyrjanina á nýársnótt. Þegar menn sitja á krossgötum þá koma
álfar úr öllum áttum og þyrpast að manni og biðja hann að koma
með sér, en maður má engu gegna; þá bera þeir að manni alls konar
gersimar, gull og silfur, kiæði, mat og drykk, en maður má ekkert
þiggja. Þar koma álfakonur í líki móður og systur manns og biðja
mann að koma, og allra bragða er leitað. En þegar dagur rennur þá á
maður að standa upp og segja: „Guði sé lof, nú er dagur um allt loft."
Þá hverfa allir álfar, en allur þess álfaauður verður eftír og hann á þá
maðurinn. - En svari maður eður þiggi boð álfa þá er maður
heiilaður og verður vitstola og aldrei síðan mönnum sinnandi. Því
varð manni sem Fúsi hét og sat útí jólanótt og stóðst lengi þangað til
ein álfkonan kom með stóra tlotskildi og bauð honum að bíta í. Þá
Ieit Fúsi við og sagði það sem síðar er að orðtæki haft: „Sjaldan hef ég
flotínu neitað," beit hann þá bita sinn úr flotskildinum og trylldist og
varð vitlaus. úr þjöðsöcum jöns árnasonar
eins og nu er. Romverjar miðuðu sitt
ár við marsmánuð fram á aðra öld
fyrir Krist. f austrómverksa ríkinu
var 1. september talinn nýársdagur
og Karl mikli Frankakonungur færði
daginn í ríki sínu til boðunardags
Maríu, 25. mars, í upphafi 9. aldar.
f norðanverðri Evrópu var algengt
að miða áramót við jól og gegndi
þá jóladagur jafnframt hlutverki
nýársdags. Samkvæmt hinu gamla
íslenska tímatali var árinu skipt í tvö
misseri, sumar og vetur. Ekki er gert
ráð fyrir áramótum í okkar skilningi
í þessu tímatali. Aldur manna var
talinn í vetrum - líktogennergertvið
hesta, kýr og kindur. Eftir að krismi
var lögtekin var þetta misseristal
samræmt hinu rómverska tímatali
kirkjunnar. Aramót miðuðust þá
við jól og var núverandi nýársdagur
þá áttundi dagur jóla og var helgur
sem slíkur. Skýringarinnar á því
er að leita í gyðingdómi en hjá
þeim standa stórhátíðir í átta daga.
Um tíma var dagsins minnst sem
umskumardags Jesú.
NÚVERANDI NÝÁRSDAGUR
INNLEIDDUR
Núverandi nýársdagur virð-
ist ekki hafa verið innleiddur hér
fyrr en á 16. öld og fer það saman
við breyttan trúarsið. Islendingar
hafa þó verið á undan mörgum ná-
grönnum sínum, að minnsta kostí
taka Danir ekki upp daginn fyrr en
um 1700 og Svíar árið 1783. Heit-
ið nýársdagur kemur fyrst fram
á spássíu Nýja testamentis Odds
Gottskálkssonar árið 1540 og orð-
þær sagnir sem tíl eru um slíka
iðju. Veðurspá tengist áramórnm,
stórviðri á nýársdag boðar mikla
storma en stíllt og bjart veður
boðar gott ár. Að ýmsu þarf að
hyggja á gamlárskvöldi, sé maður
til dæmis auralaus á miðnætti
þýðir það blankheit á nýju ári. Þá
skiptír máli hver kemur fyrsmr inn
á heimilið eftír miðnætti, konur eru
taldar óæskilegar sem fyrsti gesmr.
Sé gesturinn dökkhærður boðar
það gott en illt er í efni sé hann
ljóshærður eða rauðhærður.
Áramótabrenna árið 1965 Elsta heimild um áramótabrennu er frá árinu 1791.
ið gamlárskvöld sést ekki ritað fyrr
en árið 1791.Þar sem áramót og jól
fóru saman hefur nokkur rugling-
ur orðið á tíma þeirra vætta og fyr-
irbrigða sem vitja okkar á þessum
árstíma. Þannigvitja álfaroghuldu-
fólk mannabyggða á jóla-, nýárs- og
þrettándanóttu ásamt tröllum og
draugum. Ekki er ólíklegt, miðað
við aldur sagnanna, að upphaf álfa-
sagna eigi rót í reið manna til og frá
kirkju og jólaveislum í kaþólskum
sið. Þegar verið er að lýsa útbún-
aði álfa og huldufólks minnir það
óneitanlega á skrautbúnað fyrri
alda. f fátækt sinni hafa íslending-
ar þannig skapað annan heim yfir
auðæfi sem áður voru í landinu.
vættirAvappi
Fáar nætur eru jafndularfullar
og hættulegar og nýársnótt.
Kirkjugarður á þá að rísa, dýr að
tala, vam að breytast í vín og allir
draumar eru þá marktækir. Búrdrífa
fellur á búrgólf á nýársnótt en henni
fylgja búsæld og búdrýgindi. Illt er
að verða á vegi vættanna sem fyrr
eru nefndar og ríður líf manns á
að rétt sé brugðist við. Það er því
óráðlegt að setjast á krossgötur án
þess að hafa réttan útbúnað eða
að minnsta kostí að hafa kynnt sér
Alfar og huldufolk Vættir af ýmsum toga gera vart við sig á áramótunum.
ÍSLENDINGAR FRÆGIR
FYRIR BRENNUR
Öll umsvif um nýár voru
mun minni í gamla bændasam-
félaginu en um jólin. Híbýli
voru þrifin hátt og lágt en
ekki þóttí til dæmis við hæfi
að fara í bað. Á áramótum
máttí spila og bjóða heim
gestum tíl gleði en slíkt
þótti ekki við hæfi um
jól. íslendingar munu
vera nær einir um að
halda brennur um
áramót og hafa
á síðustu árum
öðlast frægð í
útlöndum fyrir
sitt áramótahald. Er það ekki síst
að þakka stórkostlegri skotgleði
landans en óvíða mun annað eins
sjónarspilsjástáhimnioghérálandi
þegar nýtt ár gengur í garð. Elsta
heimild um áramótabrennu er frá
árinu 1791 en þá stóðu skólapiltar
í Hólavallaskóla í Reykjavík fyrir
brennu, að öllum líkindum á
núverandi Landakotshæð. Fyrstí
álfadansinn sem heimildir finnast
um var einnig í Reykjavík árið 1871.
FYRSTA BRENNAN
Á gamlársdagskvöld var blysför
haldin hér í kaupstaðnum;
blysberamir, sem vom málaðir
í andlití og búnir ýmsum
skringibúningi, skiptu sér
í tvo flokka, kveiktí annar
hópurinn í bfysunum fyrir
ofan kirkjugarð, en hinn
í Mjósundunum, og er
flokkarnir mættust, gengu
þeir út í Norðurtanga,
og stígu dans, ef dans
skyldi kalla, kringum
brennuna, er þar var.
, Kvæði var sungið
er ort hafði Ari
Jochumsson. Hvort
hér var á ferðinni
árviss viðburður
er ekki vitað en
næsta blaðafregn um slíkt er 1891.
LJÓSAMENGUN NÚTÍMANS
Þrettándinn á sér merka sögu
sem tengist jafnt guðfræði sem
tímatali. Á18. öld var hann gjarnan
kallaður gömlu jólin og helgast það
af því að tímatalið var lagfært árið í
1700, 11 ár vom þá klippt af árinu. íí'
Töluðu íslendingar þá um gamla ;
stíl (júlíanska tímatalið sem kennt :
er við Júlíus Cesar keisara) og nýja fc
stíl (gregoríanska tímatalið, sem ^
kennt er við Gregoríus páfa 13.). Allt |
fram til ársins 1770 var þrettándinn (
helgidagur en þrátt fyrir að hann '
væri afnuminn sem messudagur ‘
hélst hann sem veraldlegur hátíðis- ;
dagur, enda síðastí dagur jóla. %
Menn gerðu sér gjaman dagamun' (
í mat og drykk og víða í bæjum g
var, og er enn, haldin álfagleði.
Eins og fram kom hér á undan em
ýmsarvættír á ferli á jóla-, nýárs- og fy
þrettándanótt. f ljósi þess að jól og ;S
ármót fóm saman og að jólin voru :
áður haldin á núverandi þrettánda, k
sem þar með var líka nýársnótt,
skal engan undra að vættírnar hafi
ruglast á milli daga og þvælist nú
um mannabyggðir alla dagana
þrjá. Og veitír sennilega ekki af, því
í ljósamengun nútímanns er lítíð
skjól að hafa.