Málfregnir - 01.12.1999, Blaðsíða 42

uppruna íslendinga og ólíka menningu
þeirra og hélt því fram að andstæðingar
Haralds hárfagra í Hafursfirði hefðu einkum
verið aðkomumenn í Noregi af ætt Herúla
sem komnir væru sunnan úr álfu og hefðu
haft aðra siði og önnur viðhorf en
heimamenn og hefði ekki síst skáldskapur
og staða kvenna verið með öðrum hætti en
hjá Norðmönnum.
Hvert sem réttmæti kenninganna kann að
vera er áhugi Islendinga á skáldskap og
sagnalist augljós og áhugi af þessu tagi
hefur eflt málsamfélagið. Hugsanlegt er að
bókmenntaáhugi þjóðarinnar hafi gert
menningu hennar einhæfari og á stundum
íþyngt þjóðinni um of. Lengi var einblínt á
liðna tíð, eins og verður um fátækar og um-
komulitlar þjóðir, og vegna bókmennta mið-
alda hefur ritað mál verið í hávegum haft en
talað mál fremur legið í láginni. Fomlegt
mál hefur lengi verið notað við hátíðleg
tækifæri, í ljóðum, sögum og ræðum manna
og hefur þá jafnvel mátt heyra enduróm af
máli Islendingasagna og Sturlungu þótt
þessum dæmum fari fækkandi og annað
einkenni nú mál fólks.
9
Lega landsins hefur frá upphafi haft áhrif á
íslenskt þjóðfélag. Landið hefur ávallt verið
einangrað - og er það á sinn hátt enn. Ein-
angrun landsins á fyrri tíð má m.a. sjá í
verkmenningu en frá því um 1300 fram yfir
1800 verður lítilla áhrifa vart frá evrópskri
verkmenningu og sjálfsþurftarbúskapur
bændasamfélags miðalda hélst fram yfir
1900 og áhrifa frá þéttbýli eða borgarmynd-
un varð ekki vart fyrr en undir lok síðustu
aldar.
10
Eitt af sérkennum íslenska málsamfélagsins
hefur frá upphafi verið að þar hafa engar
mállýskur verið þótt greina megi mállýsku-
drög á stöku stað. Astæður þessa eru marg-
ar. Ein er sú að landnámsmenn komu víða
að og námu land hver við annars hlið og
42
varð því þegar á fyrstu öldum Islandsbyggð-
ar máljöfnun í landinu sem haldist hefur síð-
an (Kulturhistorisk Leksikon VII, bls. 488).
Með máljöfnun er átt við að ólíkar mál-
lýskur renni saman í eina mállýsku - eða eitt
mál - og sérkenni í máli jafnist út. Þinghald
á Þingvelli við Öxará, þar sem stór hluti
þjóðarinnar kom saman tvær til þrjár vikur
á sumri, hefur haft sterk áhrif á mál og
málvenjur. Þá voru búferlaflutningar meiri
en í nágrannalöndunum, m.a. af því að
höldsrétturinn var afnuminn, og í landinu
varð ekki til landeigendaaðall og stéttaskipt-
ing varð því með öðrum hætti en annars
staðar í Evrópu. Landið var líka auðveldara
yfirferðar en skógarlönd Evrópu og ein-
angrun byggðarlaga því minni, þótt það
kunni að hljóma einkennilega í eyrum
margra. Síðast en ekki síst eignuðust Islend-
ingar ritmál fyrr en aðrar þjóðir og vó það
þungt í máljöfnun. Fleira stuðlaði að mál-
lýskulausu landi og greindi íslenskt mál-
samfélag frá öðrum málsvæðum í Evrópu
(Helgi Guðmundsson, Um ytri aðstæður
íslenzkrar málþróunar, bls. 316 o.áfr.).
11
Við árþúsundaskipti standa Islendingar á
krossgötum, eins og raunar margar aðrar
þjóðir. Samskipti einstaklinga, stofnana,
fyrirtækja og þjóða í okkar heimshluta hafa
á fáum árum gerbreyst og eiga eftir að
breytast enn meira vegna nýrra viðhorfa og
nýrrar tækni og heimurinn siglir hraðbyri
inn í nýtt menningartímabil sem kallað er
upplýsingaröld þar sem kjörorðið er þekk-
ing, þjónusta og upplýsing.
I mínum augum er þetta nýja menningar-
tímabil heillandi en um leið framandi því að
margir munu eiga erfitt með að tileinka sér
ný viðhorf og samlagast breyttum háttum.
Má nefna breytingar sem þegar eru orðnar á
eignarhaldi, innkaupum, verslun og við-
skiptum svo að ekki sé talað um breytingar
sem fyrirsjáanlegar eru á skólakennslu og
námi. Freistandi væri að gera grein fyrir
umbyltingu sem fyrirsjáanleg er á skóla-