Málfregnir - 01.12.1999, Blaðsíða 50

tökum sem ekki eiga heima í orðabók af
þessu tagi því að merking þeirra skýtur
skökku við þá grunnmerkingu sem maður
hefur í huga gagnvart einstökum orðum sem
þau eru mynduð úr.
- Eg þykist vita að margir notendur staldri
við orðmyndunarþáttinn og þá áherslu sem
lögð er á samsetningar orðanna. Hvað viltu
segja almennt um gildi þeirra?
- Gildi þess að tilgreina samsetningar
flettiorðsins er oft miklu meira en maður
hefur tilhneigingu til að ætla fyrir fram. Hér
er nærtækt að nefna alls konar áhersluliði
sem standa sem forliðir orða og geta verið
mjög sérkennandi fyrir einstök orð: bál-
reiður, to/-hræddur, þveng-mjór, tág-grann-
ur; dúna-logn, hávaða-rok; stein-sofna,
glað-\akna. Slíkir liðir hafa sama hlutverk
og stoðliðir í orðastæðum og þurfa að koma
fram í lýsingu kjarnaliðarins. En síðari liðir
orða geta líka haft sambærilega stöðu gagn-
vart kjamalið sem þeir standa með. Eg get
nefnt sem dæmi að til að tjá ýmiss konar
viðhorf til þess sem orðið karl vísar til er
gripið til samsetninga eins og karl-
sauður(inn), karl-skömm(in), karl-skratt-
i(nn), karl-hólkur(inn), karl-ugla(n) o.s.frv.
Slíkt orðafar þarf að rekja undir kjama-
liðnum karl. Þegar efninu er skipað þannig
mótar oft fyrir samstæðu orðafari, jafnvel
samheitum, svo að lýsingin getur nýst
manni á svipaðan hátt og lýsing samheita-
orðabókar. Maður getur ályktað að undir
orðinu bíll sé að finna samsetningar með
bíl- að fyrri lið sem eiga við lélegan bíl og
eru eins konar merkt samheiti flettiorðsins.
Af því tagi eru orðin bíl-garmur, bíl-skrjóð-
ur, bíl-tík, bíl-drusla og bíl-beygla. Annað
dæmi eru samsetningar með orðinu ferð,
sem láta í Ijós neikvætt viðhorf til fyrir-
bærisins: ferða-flakk, ferða-flandur, ferða-
flangs, ferða-rangl, ferða-snatt o.fl. Þetta
orðafar endurspeglar þar að auki rótgróið
viðhorf gamla bændaþjóðfélagsins til fyrir-
bærisins, þar sem ferðalög voru litin horn-
auga og menn áttu helst að vera heima hjá
sér. Það getur líka verið athyglisvert að sjá
annars konar merkingarlegar samstæður
sem birtast í tengslum við ákveðin flettiorð,
t.d. margs konar orð sem lúta að landslagi
og tengjast orðinu fjall og koma fram í sam-
setningum eins og fjalls-lvyggur, fjalls-
kambur, fjalls-múli, fjalls-rimi, fjalls-rani,
fjalls-tunga, fjalls-gnípa, fjalls-hnjúkur og
fjalls-strýta. Hér er tækifæri til að bregða
upp slíkum samstæðum þótt orðin eigi ekki
rétt á sér sem fullgild flettiorð með skýring-
um í almennri orðabók.
- Krefst þetta ekki talsverðrar flokkunar
og kaflaskiptingar innan orðsgreinanna og
jafnvel athugasemda um merkingu?
- Það er álitamál hvað á að ganga langt í
því. Eg leyfi mér að ganga almennt út frá
því að notendur þekki í stórum dráttum til
merkingar orðanna og að eiginlegar merk-
ingarskýringar séu óþarfar. En rherkingarleg
flokkun kemur víða fram í því að skyldum
orðum og orðafari er stillt upp saman og að
auki koma oft fram ábendingar inni í text-
anum um innihald einstakra liða eða kafla
notendum til glöggvunar. Slíkar ábendingar
geta m.a. vísað til hlutverks, verið lýsandi
um merkingu eða gefið til kynna við hvaða
fyrirbæri orðin eða orðasamböndin eiga.
- Af hvaða tagi eru svo setningarlegu
samböndin og hvernig eru þau sett fram?
- Þar fer mest fyrir orðastæðum, bæði
málfræðilegum sem svo eru nefndar, þar
sem t.d. kemur fram hvaða forsetning er ein-
kennandi með nafnorði, og hins vegar merk-
ingarlegum, t.d. hvaða lýsingarorð eru
dæmigerð fylgdarorð nafnorðs eða atviks-
liðir eru dæmigerð fylgdarorð sagnar. Og
það getur verið freistandi að leyfa sér að
hlaða miklu efni á einstök veigamikil orð,
leyfa fjölbreytninni að njóta sín, vera ekki
of bundinn af því að hvert orð megi aðeins
hafa tiltekið pláss. Eg get nefnt til marks um
þetta sögnina ganga', í lýsingu hennar er að
finna margs konar atviksliði sem lýsa
göngulagi. Annað dæmi er orðið veður sem
kallar á mörg og fjölbreytileg lýsingarorð
sem eiga við mismunandi veðurlag. Það
sem helst einkennir framsetninguna, og er
50