Málfregnir - 01.12.2002, Page 29

Málfregnir - 01.12.2002, Page 29
HELGI HALLGRÍMSSON Um íslenskar nafngiftir plantna Inngangur Allmargar blómplöntur og byrkningar hafa borið íslensk nöfn frá fornu fari. Sumar höfðu mörg nöfn, mismunandi eftir landshlutum, en meginhluti íslenskra plantna hefur þó ekki átt alþýðleg nöfn og því hefur ávallt verið nauðsyn að búa til ný nöfn á tegundir hinna ýmsu plöntuflokka þegar um þá er fjallað. Það voru grasafróðir menn sem riðu á vaðið í nýnefningum lífvera hérlendis og mótuðu reglur um þær. Hér verður rakin saga þessa ntáls í stórum dráttum, leiddar í ljós helstu reglur sem íslenskar nafngiftir plantna hafa lotið og athugað hvernig þeim hefur verið fylgt. (Þá verður lauslega getið um nýnefningar dýra þar sem það er nauðsynlegt í þessu samhengi. Sveppir eru hér taldir með plöntum eins og lengi hefur tíðkast.) Nafngiftir á 17. og 18. öld Elsta (prentuð) heimild um íslensk plöntunöfn er rit Gísla Oddssonar biskups: De mirabilibus Islandiae (Um undur Islands) sem skrifað var á latínu 1638 en ekki gefið út fyrr en 1917 og á íslensku 1942. Þar er að finna um 120 íslensk plöntunöfn sem öll munu vera gömul og rótgróin. Fyrstu verulegu ritin um náttúru Islands komu út á síðari hluta 18. aldar. Hin mikla Ferðabók Eggerts Olafssonar (1772), sem rituð var á dönsku, varð aldrei al- menningseign. Þar er getið um ca 150 tegundir plantna og eru alþýðunöfn tilfærð við ntargar þeirra. Árið 1781 birtist skrá yfir íslensk dýra- og plöntunöfn í fyrsta bindi af Ritum hins íslenska Lærdómslistafélags eftir O.O. sem mun vera Ólafur Ólafsson er síðar nefndi sig Olavius. Þar eru skráð 240 íslensk plöntunöfn með latneskum samheitum, reyndar allmörg á erlendum tegundum. Er þessi skrá hin merkasta en lítið er þar af nýnefnum. Tveim árum síðar (1783) kom út bókin Grasnytjar eftir Björn Halldórsson í Sauðlauksdal, lítil og handhæg bók, sem hlaut mikla útbreiðslu og varð vinsæl af alþýðu manna. Þar er getið um hátt í 200 tegundir, með íslenskum nöfnum. Langflest þeirra eru gömul og gróin en nokkur eru sýnilega nýnefni, mynduð út frá gömlum nöfnum, svo sem mýrafinnungur (Tricho- phorum caespitosum?) og töðufinnungur (Nardus stricta), kaldaveslismosi (Vauch- eria sp.?), steinbrytill eða steinbrjótur (Saxifraga). Nýnefni Björns eru mynduð eftir íslenskum málreglum og því oft torgreinanleg frá alþýðunöfnum. Þó bregður erlendum áhrifum aðeins fyrir, t.d. nefnir hann gleymmérei gleymdu mér ekki og arfi með bláu blómstri. I Forsog til en Islandsk Naturhistorie eftir Nikolai Mohr (1786) er getið fjölda íslenskra alþýðunafna en varla eru þar nokkur nýnefni. I aldarlok ritaði Sveinn Pálsson læknir sína ágætu Ferðabók á dönsku. Hann var vel að sér í grasafræði og getur um mjög margar plöntutegundir en oftast bara með latnesku heiti. Bókin var ekki gefin út fyrr en árið 1945 og þá í íslenskri þýðingu. Oddur Hjaltalín og tvínefnareglan Með lslenzkri grasafrœði eftir Odd Hjaltalín héraðslækni, sem Hið ísl. 29

x

Málfregnir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Málfregnir
https://timarit.is/publication/1146

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.