Málfregnir - 01.12.2002, Blaðsíða 29

HELGI HALLGRÍMSSON
Um íslenskar nafngiftir plantna
Inngangur
Allmargar blómplöntur og byrkningar hafa
borið íslensk nöfn frá fornu fari. Sumar
höfðu mörg nöfn, mismunandi eftir
landshlutum, en meginhluti íslenskra
plantna hefur þó ekki átt alþýðleg nöfn og
því hefur ávallt verið nauðsyn að búa til ný
nöfn á tegundir hinna ýmsu plöntuflokka
þegar um þá er fjallað. Það voru grasafróðir
menn sem riðu á vaðið í nýnefningum
lífvera hérlendis og mótuðu reglur um
þær.
Hér verður rakin saga þessa ntáls í
stórum dráttum, leiddar í ljós helstu reglur
sem íslenskar nafngiftir plantna hafa lotið
og athugað hvernig þeim hefur verið fylgt.
(Þá verður lauslega getið um nýnefningar
dýra þar sem það er nauðsynlegt í þessu
samhengi. Sveppir eru hér taldir með
plöntum eins og lengi hefur tíðkast.)
Nafngiftir á 17. og 18. öld
Elsta (prentuð) heimild um íslensk
plöntunöfn er rit Gísla Oddssonar biskups:
De mirabilibus Islandiae (Um undur
Islands) sem skrifað var á latínu 1638 en
ekki gefið út fyrr en 1917 og á íslensku
1942. Þar er að finna um 120 íslensk
plöntunöfn sem öll munu vera gömul og
rótgróin.
Fyrstu verulegu ritin um náttúru Islands
komu út á síðari hluta 18. aldar. Hin mikla
Ferðabók Eggerts Olafssonar (1772), sem
rituð var á dönsku, varð aldrei al-
menningseign. Þar er getið um ca 150
tegundir plantna og eru alþýðunöfn tilfærð
við ntargar þeirra.
Árið 1781 birtist skrá yfir íslensk dýra-
og plöntunöfn í fyrsta bindi af Ritum hins
íslenska Lærdómslistafélags eftir O.O. sem
mun vera Ólafur Ólafsson er síðar nefndi
sig Olavius. Þar eru skráð 240 íslensk
plöntunöfn með latneskum samheitum,
reyndar allmörg á erlendum tegundum. Er
þessi skrá hin merkasta en lítið er þar af
nýnefnum.
Tveim árum síðar (1783) kom út bókin
Grasnytjar eftir Björn Halldórsson í
Sauðlauksdal, lítil og handhæg bók, sem
hlaut mikla útbreiðslu og varð vinsæl af
alþýðu manna. Þar er getið um hátt í 200
tegundir, með íslenskum nöfnum. Langflest
þeirra eru gömul og gróin en nokkur eru
sýnilega nýnefni, mynduð út frá gömlum
nöfnum, svo sem mýrafinnungur (Tricho-
phorum caespitosum?) og töðufinnungur
(Nardus stricta), kaldaveslismosi (Vauch-
eria sp.?), steinbrytill eða steinbrjótur
(Saxifraga). Nýnefni Björns eru mynduð
eftir íslenskum málreglum og því oft
torgreinanleg frá alþýðunöfnum. Þó
bregður erlendum áhrifum aðeins fyrir,
t.d. nefnir hann gleymmérei gleymdu mér
ekki og arfi með bláu blómstri.
I Forsog til en Islandsk Naturhistorie
eftir Nikolai Mohr (1786) er getið fjölda
íslenskra alþýðunafna en varla eru þar
nokkur nýnefni. I aldarlok ritaði Sveinn
Pálsson læknir sína ágætu Ferðabók á
dönsku. Hann var vel að sér í grasafræði
og getur um mjög margar plöntutegundir
en oftast bara með latnesku heiti. Bókin
var ekki gefin út fyrr en árið 1945 og þá í
íslenskri þýðingu.
Oddur Hjaltalín og tvínefnareglan
Með lslenzkri grasafrœði eftir Odd
Hjaltalín héraðslækni, sem Hið ísl.
29