Málfregnir - 01.12.2002, Page 38

plöntunafnalisti bókarinnar er hins vegar
mun styttri og vanburðugri og vantar
mikið á að skráð séu öll íslensk plöntunöfn
sem þá voru í notkun.
Almennt um nafngiftir á lífverum
Stofnheiti og nýmyndun þeirra
Af því sem hér hefur verið rifjað upp má
ljóst vera að á mestu veltur að velja hentug
stofnheiti sem tegundanöfn eru svo dregin
af, samkvæmt reglum Stefáns Stefánssonar
o.fl. Reglur um val stofnheita má setja
þannig fram:
1) Þau eiga að vera nafnorð eða ígildi
þeirra.
2) Þau eiga að vera stutt, helst ekki nema
tvö eða þrjú atkvæði.
3) Þau eiga helst að fela í sér merkingu
sem vísar til áberandi einkenna við-
komandi lífveruflokks.
Höfundur veit af eigin reynslu að þessi
nýnefnasmíð er ekki auðveld og að flest
stofnnefni geta orkað tvímælis þegar þau
eru valin. íslenskir náttúrufræðingar hafa
notað ýmsar aðferðir til að finna þessi nöfn
eða búa þau til og vil ég hér geta um
nokkrar slíkar.
Fyrst má nefna þá aðferð sem líklega er
algengust og nefna mætti „hugdettuaðferð".
Þegar skrifað er um viðkomandi flokk
dettur manni einfaldlega í hug eitthvert
smellið nafnorð sem þá er tekið upp til
reynslu. Við næstu yfirferð getur komið
upp annað orð sem þykir betur henta og þá
er freisting að skipta um nafn.
Önnur aðferð er að fara í kerfisbundna
leit að hentugum orðum í orðabókum, skrá
þau niður og jafnvel að búa til lisla yfir þau
sem síðan er gengið í þegar á þarf að halda.
Þannig ritar Bergþór Jóhannsson í tillögum
sínum um nöfn á íslenskar mosaættkvíslir
(1985): „íslensk orðabók, gefin út af Bóka-
útgáfu Menningarsjóðs 1983, hefur reynst
mér afar notadrjúg,“ og hann útskýrir
mosanöfn sín með tilvitnunum í þá bók.
Ég hygg að þessi aðferð muni vera
drýgst til góðs árangurs. I orðabókum er
mikill íjöldi stuttra, ein- eða tvíkvæðra
nafnorða sem lítt eða ekki eru notuð í
daglegu tali, eru jafnvel orðin úrelt, en
hafa engu að síður ákveðna merkingu,
stundum þó fleiri en eina, jafnvel margar.
Þessi orð henta oft vel sem stofnnöfn á
kvíslir eða ættir. Þá er þeim að vísu gefin
alveg ný merking sem bætist við hinar sem
þau höfðu áður. Frá málsögulegu sjónar-
miði er ekkert við það að athuga því að
slík nýmerking orða hefur alltaf verið að
gerast sem best sést af því að tiltölulega fá
orð, í hvaða tungumáli sem er, hafa aðeins
eina afmarkaða merkingu.
Þriðja aðferðin, en sú sjaldgæfasta, er að
búa til alveg ný orð. Til þess þarf staðgóða
málþekkingu, góðan málsmekk og hug-
myndaríki. Fágætt mun vera að slík orð
séu alger nýmyndun, oftast munu þau vera
dregin af orðum sem til eru í málinu eða í
öðrum tungumálum. I íslensku má oft
mynda ný orð með hljóðvarpi eða hljóð-
skiptum af gömlum orðum og getur farið
vel á því. Þannig var nafnið Krækill
myndað af Krókarfi og sveppanafnið Nefla
af orðinu nafli.
Stundum má búa til nýnefni með hljóð-
líkingu við latnesku fræðinöfnin og hefur
sú aðferð nokkuð verið tíðkuð allt frá Oddi
Hjaltalín (1830). (Alkunnugt orð af þessu
tagi er berklar, dregið af tuberculosis.) I
stöku tilvikum má taka latnesku nöfnin
næstum óbreytt upp og mætti raunar gera
meira af því. Dæmi um það er kvíslarnafnið
Anemóna (Anemone). Latnesk og grísk
orð geta farið vel í íslensku og laga sig
oftast að beygingarreglum málsins.
Höfundarréttur
Sú spurning hefur gert vart við sig, t.d. hjá
Ingimar Óskarssyni (1948), hvort rétt sé að
38