Málfregnir - 01.12.2002, Síða 46

íslandi fram á 17. öld. Þegar danskir
embættismenn fara að láta meira að sér
kveða eykst hins vegar notkun erlendra
orða í opinberum skjölum, einkum
danskra, latneskra og þýskra. Má greina
þessa þróun í Alþingisbókunum þótt
breytileg sé eftir því hver ritar. Um miðja
18. öld er lagamálið orðið mjög dönsku-
skotið, samanber rit Sveins Sölvasonar, og
stundum aldanskt. Dómarar voru mennt-
aðir í Danmörku og voru jafnvel danskir
og lögin meira eða minna dönsk. Enda
segir Eggert Olafsson í Ferðabók sinni
1772 að „öll rit, sem að málaferlum lúta,
svo sem embættisbækur, málsskjöl og
samningar, [séu] full af dönskum, þýskum,
frönskum og latneskum orðum svo
almúgamenn skilji vart helminginn"
(Kjartan G. Ottósson 1990:30, vísað er til
Eggerts Ólafssonar 1772, greina 69-70). Á
Suður-Jótlandi var greinilega hliðstætt
ástand á þessum tíma. Þar var lagamálið
og hið opinbera mál þýskt, jafnvel kirkju-
og skólamálið, en fólkið talaði dönsku.
Peter Skautrup lýsir því sem óréttlæti að
dönskumælandi þegnum Suður-Jótlands
var stjórnað á þýsku (Det danske sprogs
historie III6, Skautrup 1953:124, sjá einnig
Skautrup 1947:163-166).
En þá, þegar verst lét hér á íslandi, fór
þróunin að snúast við með þjóðernis-
vakningu upplýsingarinnar og afnámi
einveldisins. Að því er lagamálið varðar
áttu þar stóran hlut að máli Páll Vídalín
lögmaður og Magnús Stephensen dóm-
stjóri. Við Landsyfirréttinn, sem tók til
starfa árið 1800, var þingmálið íslenska en
Hæstiréttur landsins var þó áfram danskur
fram til 1920. Þessi þróun heldur áfram
með baráttu Jóns Sigurðssonar fyrir því að
störfin á þjóðþinginu færu fram á íslensku
(sjá Pál E. Ólason 1930:316 o.áfr., um
bænarskrár o.fl.).
I Svíþjóð urðu einnig straumhvörf á 18.
öld í hinu opinbera málfari. Þá fóru rithöf-
undar, vísindamenn og alþýðufræðarar að
gagnrýna hina klassísku mælskulist jafn-
framt því sem öll umfjöllun í samfélaginu
jókst og „almenningsálitið" náði að skipa
sér sess sem hin ókrýnda drottning þjóð-
lífsins (Johannesson 1985:21).
Þó að margt fleira komi til virðist mér
augljóst að málnotkun valdhafa hafi
stuðlað að því á þessum tíma að bæla
þjóðina og valda firringu gagnvart lögum
og réttarkerfi, sem e.t.v. eimir enn eftir af.
Tungutak laganna hefur fyrrum, hér sem
annars staðar, verið raunverulegt valdtæki
í sömu merkingu og Kurt Johannesson
(1985) talar um. En hvernig háttar þessu í
nútímanum? Samkvæmt vissum kenning-
um í réttarheimspeki eru lögin skilgreind
m.a. sem vald7. Hvort sem við föllumst á
þá skilgreiningu eða ekki þá er ljóst að lög
og dómar eru valdtæki í sjálfu sér.
Dómstóll getur til dæmis gert manni og
konu að greiða skuld og skaðabætur og að
sæta fangelsisrefsingu - allt samkvæmt
leikreglum laganna. Vald laganna kemur
einnig fram í ýmsum hömlum sem lög
setja á frelsi. Og ríkisvaldið hefur eitt
lögbundna heimild til þess að beita valdi.
Þar sem orð og setningar eru vinnutól
laganna virðist því ljóst að tungutak
laganná er valdtæki en beiting þess hefur
breyst með lýðræðislegum þjóðfélags-
háttum og vaxandi virðingu fyrir réttindum
þegnanna. Framkvæmd laganna verður að
vera í samræmi við þessar hefðir og með
orðum verður að sýna að svo sé.
Ég tel að lagamálið skapi ekki eins mikil
vandræði hér hjá okkur og víða annars
6 Þetta bindi tjallar um tímabilið 1700 til 1870.
7 Hér er sérstakiega vísað til löggjafarhyggjunnar (legal positivism, oft þýtt vildarréttur) sem enski
heimspekingurinn John Austin hefur verið kallaður „faðir“ að, sjá t.d. Austin (1873). Kenningin er
einnig rakin til læriföður Johns Austins, Jeremys Benthams, og jafnvel til Thomas Hobbes.
46