Skírnir - 01.01.1984, Page 181
SKÍRNIR
HVAÐ ER RÉTTLÆTI?
177
afstæður mynda í heild hagkerfi þjóðfélagsins, þann raunverulega grund-
völl, sem lagaleg og stjórnmálaleg yfirbygging hvílir á, og viss form félags-
legrar vitundar svara til. Framleiðsluháttur hins efnalega lífs skilorðsbind-
ur félagslegt, stjórnmálalegt og andlegt lífsferli yfirleitt. Það er ekki vitund
manna sem skilorðsbindur veru þeirra, heldur öfugt — félagsleg vera sem
skilorðsbindur vitund.24
Þetta er auðvitað klúður. En meginhugmyndin er tiltölulega
ljós: það ræðst af efnahagslífi þjóðar og hagkerfi hennar hver sú
stjórnskipan er sem hún býr við, svo og hvaða félagslífi og and-
legu lífi hún lifir. Þetta er kannski ekki merkileg hugsun, en
hún er ekki heldur heimskuleg.
Þriðji þátturinn í alræðiskenningu Leníns er fróðleg frelsis-
hugsjón. Það er bezt ég fái að vitna aftur í Brynjólf Bjarnason.
Hann er að tala um sjálfsvitund hinnar vinnandi stéttar og
segir:
Þessi sjálfsvitund, þessi skilningur á þjóðfélagslögmálunum, sem sjálf eru
blind og maðurinn stendur andspænis eins og náttúrulögmálum, en hægt er
að hagnýta til þess að breyta þjóðskipulaginu, er fyrsta skrefið til þess að
losna úr viðjum hinnar blindu nauðsynjar og öðlast þjóðfélagslegt frelsi
. . . Engels talar um, að með sósíalismanum tökum vér stökk úr ríki nauð-
synjarinnar inn í ríki frelsisins. En hann kemst svo að orði, að þetta frelsi
sé innsýn í nauðsynina, og fetar þar í fótspor meistara Hegels. Það er ein-
mitt fólgið í því að öðlast þekkingu á lögmálum og hagnýta þau til almenn-
ingsþarfa . . . Frelsið er fólgið f því að vakna af dáinu, þannig að hinar
ósjálfráðu athafnir verði lagðar undir vald viljans. Þannig er „innsýn í
nauðsynina“ skilyrði frelsisins.25
Hér er að vísu að ýmsu að hyggja sem nú er ekkert tóm til. En
eitt meginatriði í hugsun Brynjólfs er ugglaust eitthvað á þá
leið að maður sé frjáls eða ófrjáls að því einu sem hann ræður
við, því einu sem hann getur gert. Engin nauðsyn sviptir okkur
frelsi. Og þetta virðist skynsamlegt svo langt sem það nær: yfir-
leitt höfurn við getuleysi ekki til marks um ófrelsi. Til dæmis er
bæklun ekki talin til frelsisskerðinga sem slílc (þótt hún kunni
að leiða til frelsisskerðinga). 1 framhaldi af þessu er freistandi
að segja eitthvað í þá veru að maður sé þá fyrst fyllilega frjáls
gerða sinna þegar hann hefur áttað sig á getu sinni og takmörk-
unum hennar, og afræður að beita sér innan þessara takmark-
12