Skírnir - 01.01.1984, Page 182
178
ÞORSTEINN GYLFASON
SKÍRNIR
ana. Ef mönnum hlotnast „innsýn í nauðsynina" þá er von til
þeir hætti að berjast vonlausri baráttu við hana, og beiti sér
heldur þar sem von er um árangur. Þessar hugmyndir má svo
leggja út á ýmsa vegu: þar á meðal þann að ekkert ríkisvald,
sem er líkamning hinnar sögulegu nauðsynjar á ríkjum og veldi
þeirra, geti með neinu móti skert frelsi manna. Það sé nú öðru
nær. Öll verk þessa ríkisvalds — til að mynda þær að hneppa
miljónir manna í þrældóm og taka nokkrar miljónir í viðbót af
lífi — kunna vel að vera unnin í þágu hins sanna frelsis. Þá eru
jafnvel þrælarnir sjálfir frjálsir, og kannski líkin líka.
Þessa frjálshyggju Leníns og lians manna hef ég áður kallað
pýhyggju, í forspjalli að Birtingi Voltaires.26 Kjarni þýhyggj-
unnar er sá að ekkert sem gert er í nafni hins sanna frelsis
geti talizt til frelsisskerðinga, jafnvel ekki þrælahald. „Vinnan
frelsar“ stóð yfir hliðinu að fangabúðunum í Auschwitz: „Ar-
beit macht frei“. Hér hygg ég að hafi ekki verið við það átt að
iðjusamir fangar gætu unnið til frelsis úr fangavistinni, heldur
hafi hugsunin verið að vinnan sjálf, innan búða sem utan, veitti
hið sanna frelsi. Á þessu má sjá að þýhyggja á til að birtast í
óbrotnari myndum en heimspekilegum heljarstökkum Hegels.
Önnur einföld og næsta hversdagsleg mynd hennar er sú að
frelsisskerðingar, til dæmis í Austur-Evrópu eða Suður-Ameríku,
séu að engu hafandi af því að alræðisstjórnirnar hafi stuðl-
að að hinum eða þessum efnahagslegum framförum sem veiti
mönnum hið sanna frelsi. Frá skólaárum mínum minnist ég
komu Einars Olgeirssonar á málstofu í Menntaskólanum í
Reykjavík, og varna hans fyrir frelsi Austur-Þjóðverja á þessum
forsendum. í þessu viðfangi verða menn að gera sér grein fyrir
því að það er í sjálfu sér ekkert athugavert við þá hugsun að
erfiði í þágu efnahagslegra framfara sé frelsisbarátta, því að
fátækt og önnur eymd séu fjötrar. Né heldur er þessi skoðun
þýhyggja. Þýhyggja kemur þá fyrst til sögunnar, hjá Einari Ol-
geirssyni og öðrum, þegar fólki er talin trú um að framfarirnar
veiti liið sanna frelsi, með þeim afleiðingum að allir þeir fjötr-
ar sem þær leggja á fólk séu eklú ófrelsi eða kúgun. Að liálfu
leyti er hér á ferðinni skyld hugsun þeirri sem Arnas Arnæus
klykkir út með í ræðu sinni yfir kaupmanni úr Hamborg: „Feit-