Skírnir - 01.01.1984, Page 183
SKÍRNIR
HVAÐ ER RÉTTLÆTI?
179
ur þjónn er ekki mikill maður. Barður þræll er mikill maður
því að í hans brjósti á frelsið heima.“ En aðeins að hálfu leyti,
því Arnæus lætur hvergi að því liggja að þegar hinn barði þræll
hefur brotið af sér hlekkina, tekið völdin og varpað hinum feita
þjóni í fjötra, þá fyrst sé hinn feiti sannarlega frjáls, og jafnvel
mikilmenni líka.
VI
Grautargerðarrolla
Nú hef ég lýst þremur þáttum sem mörg eða flest alræðis-
hyggja okkar daga er ofin úr: vísindatrú, sögulegri efnishyggju
og þýhyggju. Þá er þar til að taka að til skamms tíma voru
frjálslyndir menn á einu máli um að hafna þessum þremur hug-
myndum eða hugmyndaheimum. Vísindatrúnni og efnishyggj-
unni höfnuðu þeir með rökum sem margir þeirra og jafnvel
flestir sóttu til Max Weber öðrum mönnum fremur; en Weber
er faðir allra sómasamlegra samfélagsfræða — annarra en hag-
fræði — á 20stu öld. Rökin voru annars vegar sótt í kenningu
hans um hlutleysi vísindanna sem fyrr er nefnt,27 og hins vegar
í rannsóknir hans á sögulegum forsendum markaðsbúskapar í
Evrópu, en þar var niðurstaða hans í fæstum orðum sú að efnis-
hyggja Marx stæðist ekki. Því fari svo fjarri að þróun hag-
kerfisins hafi ráðið öllu um „yfirbyggingu" þjóðfélagsins sem
Marx nefndi svo, að það hafi raunar verið trúarhugmyndir —
af öllum hugmyndum — sem réðu miklu, ef ekki mestu, um
upptök og viðgang markaðskerfisins. Urn hina þriðju hugmynd
Leníns og annarra alræðisseggja — þýhyggjuna — er það að
segja að frelsisvinum virtist hún ekki vera annað en gamal-
kunn bábilja úr ritum Rousseaus og Hegels, og hana væri engin
ástæða til að taka alvarlega, allra sízt ef menn kynntu sér tví-
mælalausar röksemdir urn þetta efni, reistar á glöggri hugtaka-
greiningu, í ritum höfunda á við þá Thomas Hobbes, John
Locke, David Hume og John Stuart Mill. Hún virtist sömu ætt-
ar og sú fráleita kenning Halldórs Laxness í Kaþólskum við-
horfum að „frjáls liugsun" sé ekki annað en „hjegómlegt orða-
tiltæki" því að „engir geta hugsað frjálst nema brjálaðir menn,