Skírnir - 01.01.1984, Qupperneq 215

SKÍRNIR
HVAÐ ER RÉTTLÆTI?
211
sé yfirleitt bundin verðleikum; þær mæður sem ég þekki elska
börn sín að þessu leyti eins og fullorðið fólk elskar hvert annað:
fyrir blíðu eða snerpu, fjör eða fríðleik, fyrir margar góðar
stundir og stríðar líka, jafnvel fyrir eitt einasta orð eða dálítið
bros. í síðara lagi sýnist mér Vlastos gleymast það að hvert
mannsbarn, jafnvel úrlirökin og afstyrmin, hefur sína verðleika
eða hafði þá, hversu snrávægilegir sem þeir geta stundum virzt;
og við þá má festa sig þegar allt annað bregzt. Að þessu tvennu
gefnu sé ég enga ástæðu til að ganga að manngildishugmynd
Vlastos vísri, og þar með enga heldur til að ætla að mannhelgis-
kenning hans fái staðizt.
Réttlæti er algilt en ekki afstætt eða einstaklingsbundið. Þessa
hugsun má skerpa fyrir sér, eins og margar aðrar um réttlæti og
ranglæti, með því að líta í Siðfrœði Aristótelesar og margvísleg
rit heilags Tómasar frá Akvínó, þar á meðal skýringar hans við
Siðfrœðina. Samkvæmt þessum heimildum er réttlæti fyrst og
fremst dyggð, eins og hugrekki er eða hófsemi. En réttlætið er
ekki að öllu leyti eins og aðrar dyggðir: eitt sem ber á milli er
að réttlætið snertir verk manna fremur en hvatir þeirra til
verka. Lítum á hófsemi. Maður sem lítið drekkur i gleðskap
breytir ekki endilega af hófsemi: það gæti eins vel verið að hon-
um þyki vínið vont, eða að hann haldi að liann muni veikjast
af því. Maður sem bjargar öðrum úr sjó eða eldi vinnur ekki
endilega hreystiverk: kannski hleypur hann til í dauðans ofboði,
kannski veit hann ekki hvað sjórinn er kaldur og eldurinn heit-
ur. Á hinn bóginn eru athafnir okkar réttlætisverk eða ranglætis
alveg án tillits til hvatanna til þeirra.
Heilagur Tómas segir um réttlætisverk að þau ráðist af því
sem rétt er en ekki af vanda manns til slíkra verka.84 Þessu
fylgir að ranglátur maður getur unnið margvísleg réttlætisverk
án þess þau breyti neinu um ranglæti hans, og réttlátur maður
ranglát verk án þess þau breyti neinu um réttlæti hans. En hug-
laus maður getur ekki unnið hvers kyns hreystiverk né hugað-
ur maður bleyðiverk. Hugrekki manns ræðst af vanda hans til
hreystiverka, og hvert einstakt lireystiverk af hvötum hans til
verksins. Segjum að sjómaður hörfi undan hættu á dekki vegna
þess hann misskilur skipun skipstjóra síns; þá eru viðbrögð hans